Shakespeare is nog steeds overal (en Erdogan is Richard III)

‘Toch wel Richard III,’ besluit theaterwetenschapper Laurens de Vos, als ik hem vraag om Turkijes president Recep Tayyip Erdogan een Shakespearerol toe te bedelen.

‘Als je vandaag naar de politiek kijkt, bijvoorbeeld naar hoe die deal tussen de EU en Turkije tot stand komt, dan zie je precies het gesjacher zoals je dat in de koningsstukken van Shakespeare ziet.’

Bij Erdogan, meent De Vos, is net als bij de opportunistische tiran Richard III ‘geen enkele vorm van ethiek meer waarneembaar. Zie maar hoe hij de EU op de knieën dwingt. Zich zogenaamd met de NAVO tegen IS keert terwijl hij de terroristen tegelijk bevoorraadt.’

De altijd actuele Shakespeare

Dat we het uitgebreid hebben over de Turkse president heeft te maken met het nieuwe boek van De Vos. Vorige maand, ter gelegenheid van de vierhonderdste sterfdag van William Shakespeare, verscheen Shakespeare: auteur voor alle seizoenen.

De Vos schreef het met collega’s Jo de Vos en Jürgen Pieters: drie generaties Shakespearekenners. Het boek blikt terug op de opmerkelijkste Shakespeare-uitvoeringen in de Lage Landen van de afgelopen vijftig jaar.

Het boek moet Shakespeares werk voor een breed publiek inzichtelijk maken en bovendien iets zeggen over hoe er in het Nederlands taalgebied tegen theater wordt aangekeken. De vraag is daarbij steeds hoe het toch kan dat die oude teksten altijd maar actueel blijven.

‘Het is niet toevallig dat we beginnen in de late jaren zestig,’ zegt De Vos. ‘De periode van Actie Tomaat bracht een verschuiving teweeg in de manier waarop theatermakers omgingen met hun kunstvorm. Dat vertaalde zich ook in een andere aanpak van Shakespeares werk. Tot dan toe domineerde een tekstgerichte regie, met pseudohistorische aankleding [denk maillots en houten zwaarden, NP]. Vanaf de jaren zestig begon met een hoop maatschappelijk verzet de relevantie voor de eigen tijd en de persoonlijke interpretatie voorop te staan.’

De auteurs laten zien hoe Shakespeares stukken gebruikt worden als kritisch venster op het heden

De auteurs laten zien hoe Shakespeares stukken sinds die tijd vaak gebruikt worden als een kritisch venster op het heden. Zoals de Romeinse Tragedies van Ivo van Hove uit 2007, waarin de keizers en veldheren zich als hedendaagse politici, strak in het pak, moeten handhaven in een media-arena – overal genadeloze lichten, camera’s en tv-schermen.

De politieke moorden in dat stuk, zoals Van Hove ze in beeld bracht – van boven gefilmd, fel belicht – deden De Vos denken aan de iconisch geworden helikopterbeelden van de plaats delict bij de moord op Pim Fortuyn.

Auteur voor alle seizoenen staat bol van dit soort voorbeelden van wilde interpretaties en radicale actualiseringen. Van een DeKoopman van Venetië zonder tekst bij het Rotheater, tot de legendarische monsterproductie Ten Oorlog in de jaren negentig, waarvoor schrijver Tom Lanoye de historiestukken omsmeedde tot één groot postmodern epos, losgezongen van de specifieke geschiedenis, tot een drastisch vormgegeven As you like it van Theu Boermans, vol hitjes en popcultuurreferenties.

De universele Shakespeare

Daarmee is nog niet uitgelegd waarom het werk van The Bard zich nu precies zo goed blijft lenen als venster op het heden. De Vos noemt als eerste Shakespeares emotionele bereik: ‘Als vroegmoderne toneelschrijver kwam hij los van de middeleeuwse traditie, waarin personages allegorisch waren, zonder psychologische diepgang. Shakespeare, daarentegen, maakte rijkelijk gebruik van het hele spectrum emoties zoals we dat vandaag nog altijd herkennen: ambitie, liefde, terreur, verlangen en doodsdrift komen allemaal aan bod.’

Het boek citeert het invloedrijke werk van de Poolse Shakespeare-onderzoeker Jan Kott, die in zijn studie Shakespeare Our Contemporary (1964) stelt dat elke generatie zichzelf herkent omdat ‘er in wezen geen verschil is tussen de generaties – de mens is en blijft een op macht belust dier, dat er alles voor over heeft datgene te verkrijgen waarnaar hij streeft.’

In Kotts donkere visie vertelt Shakespeare in zijn koningsdrama’s dan ook steeds hetzelfde verhaal. The Bard was er volgens Kott van overtuigd dat de geschiedenis zich herhaalt: een koning komt aan de macht, en zo gauw dat gebeurt, wordt er aan die macht geknaagd door anderen. Vroeg of laat komt de machthebber ten val.

Een continue cyclus van wreedheden: Kott noemt het ‘The Grand Mechanism’ en het is een universeel gegeven.

‘Het is altijd hetzelfde,’ zegt ook De Vos, ‘al sinds de klassieken: macht corrumpeert onvermijdelijk.’ Waarom horen we dat verhaal keer op keer zo graag? ‘Zolang de democratie bestaat zijn we voortdurend op zoek naar een balans tussen de macht van de leiders en die van het volk.’

‘De definitie daarvan kun je vandaag de dag uitbreiden van politiek naar economie. Tegenwoordig kun je je afvragen of het Mark Rutte is die de macht heeft, of Mark Zuckerberg, maar de strijd tussen bijvoorbeeld Facebook en de gebruikers die hun privacy willen beschermen is eenzelfde, universele strijd tussen bevolking en machthebbers.’

Dat Shakespeare zich zo interesseerde voor die strijd heeft er volgens De Vos mee te maken dat hij leefde in een periode waarin een democratisering op gang kwam. ‘In de zeventiende eeuw begon het verzet tegen de toenemende macht van de monarchie te groeien. De moeizame overgang van het ene stelsel naar het andere fascineerde hem, dat zie je in de history plays, maar ook in de Romeinse tragedies: iemand als Coriolanus was interessant omdat hij de overgang markeerde van het Etruskisch koningschap naar een soort democratisch bestel. Dat hij niet kon omgaan met de nieuwe orde is zijn tragiek. Eenzelfde soort overgang – dit keer van republiek naar keizerrijk – zie je ook in Julius Caesar.’

De tragische Shakespeare

Van tragiek bestaan overigens eindeloos veel definities, zegt De Vos, maar je kunt wel stellen dat de klemtoon vaak ligt op het individu dat zich, zoals Coriolanus, geen raad meer weet ten opzichte van een veranderde buitenwereld. ‘God verdwijnt in Shakespeares vroegmoderne stukken naar de achtergrond om plaats te maken voor het individu met al zijn driften en verlangens.’

De prins van Denemarken is het voor de hand liggende voorbeeld: ‘Hamlet weet als jongvolwassene niet wat hem overkomt [hij keert terug van zijn studie, zijn oom heeft zijn vader, de koning, vermoord en ligt nu met de kroon op bij Hamlets moeder in bed, NP]. Het hele stuk gaat erover hoe hij als prins zijn plek weer moet verwerven in de chaos die hij aantreft in zijn thuisplaats Elsinore. En ook bijvoorbeeld King Lear, die oud is en het niet helemaal meer op een rijtje heeft, denkt ouderwetse methoden te kunnen toepassen op een veranderde situatie.’

We kunnen ons dat vandaag niet meer voorstellen, maar een theaterbelevenis ten tijde van Shakespeare was zoiets als een kermis

‘Het wemelt in het oeuvre uiteindelijk van de personages die hun plaats in de wereld niet meer herkennen. Dat is tragisch.’ Maar hoewel we Shakespeare tegenwoordig vaak ernstig en wat verheven spelen, integreerden zijn stukken oorspronkelijk tragedie en komedie.

De Vos: ‘Het was alles door elkaar, bittere ernst en slapstick tegelijk. We kunnen ons dat vandaag niet meer voorstellen, maar een theaterbelevenis ten tijde van Shakespeare was zoiets als een markt, een kermis. Iedereen was welkom, ongeacht klasse, en er werd gelachen, gejoeld en gehuild.’

Het pure sentiment werd allerminst geschuwd, ook niet door Shakespeare zelf, constateert hij. ‘Hij was minder de hoogdravende literator dan men nu wellicht denkt. Shakespeare was een man van het volk, en het volk moest vermaakt worden.’

De commerciële Shakespeare

Dat het volk zich nog steeds en masse en op allerlei manieren laat entertainen door The Bard blijkt wel uit de enorme industrie die zich rond Shakespeare ontwikkeld heeft. Alles met Shakespeare verkoopt. ‘Engelstalige scholars betalen hun huis af met een publieksboek als dit,’ lacht De Vos. ‘Bijna elke zichzelf respecterende uitgeverij geeft het verzameld werk van Shakespeare uit. Het verzekert ze van een vast inkomen.’

En dan hebben we het nog niet eens over de toeristenmachine waarop Shakespeares geboortestadje Stratford draait. De Vos: ‘De hele omgeving daar leeft al decennia van Shakespeare. Er wordt gigantisch aan hem verdiend. Hetzelfde geldt voor The Globe in Londen [het theater dat gebouwd werd voor Shakespeares vaste gezelschap, The Lord Chamberlains Men, NP], dat behoort tot de belangrijkste toeristenattracties van de stad.’

Iedereen wil een stukje Shakespeare, zo is het nog steeds. En dat kan, want nog een reden voor zijn eeuwige aantrekkingskracht is de openheid die zijn werk biedt om ermee te doen wat je wilt.

‘De dramatische situaties die in zijn scènes aan de orde zijn,’ zo valt in het boek te lezen, ‘laten zich op de meest uiteenlopende manieren spelen. Deze soepelheid verraadt het instinct van de auteur voor de wijze waarop theater werkt. Shakespeare wist dat hij schreef voor een medium waarin het eindproduct door samenwerking tot stand komt. Hij liet daardoor een ongeschreven dimensie aan de stukken open.’

Om te zien hoe die ongeschreven dimensie nog steeds naar hartenlust wordt ingevuld hoef je maar te kijken naar hedendaagse Shakespeareaanse klassiekers als Game of Thrones en House of Cards, Netflix’ grootste hit (met Kevin Spacey als Richard III en Robin Wright als Lady MacBeth!).

De gigantische populariteit van deze verhalen bewijst dat Shakespeare de generaties blijft voorzien van een venster op het wereldtoneel. Wie vandaag tv kijkt, kijkt nog altijd door een Shakespearebril. Of dat een constructieve bril is, is weer een andere discussie.

Meer lezen?