Demonstreren voor het klimaat. Deze mensen deden het wél

Het is een fascinerend gezicht. Een lange stoet mensen in witte overalls stroomt de bruinkoolmijn vlak bij de Poolse grens binnen. Ze vormen een sterk contrast met het maanlandschap van de Welzow-Südmijn, dat tot aan de horizon uit zwarte bergen aarde bestaat. Daartussen een brede kloof waar de graafmachines bruinkool uit halen, een van de vervuilendste fossiele brandstoffen die er zijn. Te midden van dat alles maken de bezetters muziek, dansen ze de samba en beklimmen de machines, die vanwege hun komst stilstaan. Opvallende afwezige in de mijn: de politie.

Dat ze zomaar hun gang kunnen gaan, hadden de actievoerders niet verwacht. Tijdens actietrainingen hebben ze geoefend hoe ze een confrontatie met de politie zo veel mogelijk kunnen vermijden en hoe ze zich het beste door agenten kunnen laten wegdragen. Pas als bij het betreden van het terrein blijkt dat de verwachte confrontatie uitblijft, slaat de gespannen stemming om in euforie. 48 uur zullen rond de drieduizend actievoerders uit veertien Europese landen onder de naam ‘Ende Gelände’ – tot hier en niet verder – de mijn en de toegangswegen tot de nabijgelegen energiecentrale van Vattenfall blokkeren. Pas als de actievoerders over het hek van de energiecentrale klimmen, grijpt de politie in.

De bezetting is deel van de campagne Break Free 2016, georganiseerd door een groep van milieuorganisaties. Tussen 3 en 15 mei vinden wereldwijd acties van burgerlijke ongehoorzaamheid plaats. Doel van de wereldwijde protesten is om de vermindering van de CO2-uitstoot die is afgesproken op de klimaattop in Parijs af te dwingen. In Canada omsingelen honderden mensen in kajaks de terminal van een pijplijn, in Brazilië blokkeren actievoerders een energiecentrale en een kolenhaven en in Wales is de grootste kolenmijn van Groot-Brittannië stilgelegd. Op sociale media worden deze en andere campagnes verder onder de aandacht gebracht.

Is hier sprake van een nieuwe, internationale milieubeweging? En wat voor impact hebben deze acties op de politiek en het bedrijfsleven?

Het doel van de demonstraties

In het tentenkamp in het dorp Proschim, waar de actievoerders kamperen, komt Liset Meddens aangelopen. Ze is tenger, heeft halflang blond haar en een kordate uitstraling. Als Nederlandse coördinator van klimaatactieorganisatie 350.org was ze betrokken bij de internationale organisatie van de acties. Met ongeveer 125 andere Nederlanders is ze naar de Lausitz gekomen. ‘Vaak is de valkuil dat er een enorme klimaattop is en de beweging daarna uit elkaar valt. Het idee was daarom: laten we als beweging zelf een moment kiezen.’

Hier komen mensen die nog nooit actie hebben gevoerd

Dus plande 350.org de acties al ruim voor de klimaattop in Parijs en kondigde ze de demonstraties tijdens de klimaattop aan. ‘Ongeacht wat er in die VN-kamers besloten zou worden, wisten we: het is aan de gewone burgers om nu het voortouw te nemen,’ zegt Meddens.

Doen die ‘gewone burgers’ ook mee aan het protest? ‘Hier komen mensen die nog nooit actie hebben gevoerd, die nog nooit iets illegaals hebben gedaan,’ zegt Meddens.

Dit soort acties leiden er volgens haar toe dat de reputatie van bedrijven als energiegigant Vattenfall slechter wordt. Met de beperkingen van de toegestane CO2-uitstoot – die door de slechte reputatie van fossiele brandstoffen ook weer strenger worden – zorgt dat ervoor dat investeren in fossiele brandstoffen op den duur niet meer loont. Een slechte reputatie zorgt er immers voor dat een bedrijf minder winst maakt. ‘Dat is al lang het doel van onze acties,’ zegt Meddens. ‘Maar nu krijgen we het voor elkaar, omdat we met meer zijn.’

Maar heeft het wel echt zin?

Ook Dorothee Häussermann, persvoorlichter van Ende Gelände, denkt dat aan de bruinkoolblokkade veel mensen meedoen voor wie burgerlijke ongehoorzaamheid nieuw is. Die zijn volgens haar veelal via de eerdere bezetting in het Rijnland met de beweging in aanraking gekomen. ‘Het debat over klimaatverandering richt zich vaak op de individuele houding van de consument. En dan zijn er nog de regeringen. Daartussen miste iets, namelijk dat we het gewoon zelf kunnen doen.’

Maar heeft het stopzetten van een aantal graafmachines wel zin? Als Vattenfall door zou willen gaan met het graven naar bruinkool, zou het bedrijf van de kosten niet opkijken. Toch is voor Vattenfall de beslissing al genomen: sinds vorige maand is bekend dat het bedrijf onder druk van de Zweedse regering de bruinkoolmijnen en -centrales verkoopt aan het Tsjechische EPH. Omdat bruinkool geen winst meer oplevert en het herstel van het landschap duur is, betaalde Vattenfall 1,7 miljard euro voor de overname. De blokkade is dus een extra kostenpost voor een noodlijdende sector, die de overname dus nóg onaantrekkelijker maakt.

Ook in de politiek keert het tij tegen bruinkool. Volgens Bondsdaglid Annalena Baerbock van Die Grünen is sinds anderhalf jaar de meerderheid tegen bruinkool, als voorbereiding op de onderhandelingen in Parijs. De vraag is alleen wanneer Duitsland gaat stoppen met het winnen van bruinkool: ‘Sommigen zeggen: natuurlijk stoppen we ermee. Maar dan bedoelen ze over vijftig jaar,’ zegt Baerbock.

Ze vindt de blokkade dus belangrijk, omdat die laat zien ‘dat het protest uit het centrum van de maatschappij komt.’ Op politiek vlak lijkt het nut van acties als deze dus vooral dat ze nóg duidelijker maken dat veel mensen tegen fossiele brandstoffen zijn, dan wanneer de actievoerders gewoon de straat op zouden gaan. De actie trekt ook meer media-aandacht dan een gewone demonstratie: een paar maanden geleden wist bijna niemand wat voor verwoesting de bruinkoolmijnen aanrichten, nu gaan de beelden de wereld over.

De grote organisatie

De grote aantallen actievoerders vereisen een goede organisatie. In het ‘Lausitzer Klimacamp’ is er drie keer per dag een veganistische maaltijd voor iedereen, bereid door vrijwilligers van een speciaal hiervoor getransporteerde gaarkeuken. Tijdens vergaderingen vertellen de organisatoren wat er als volgende op het programma staat. Alles wordt naar het Engels vertaald, want één derde van de activisten komt uit het buitenland. De artikelen die over het protest verschijnen hangen op een groot prikbord, en als de bezetting het NOS Journaal haalt, kijken de Nederlanders er onder luid gejuich naar op een groot scherm. Hun grootschalige mediacampagne is geslaagd: het protest krijgt erkenning van een groot publiek.

Ik ben veel naar demonstraties gegaan, maar die hadden niet genoeg effect

Aan de rand van het kamp zit Kirsten, een van de mensen voor wie burgerlijke ongehoorzaamheid nieuw is. Met haar blonde, ingevlochten haar, lichte jeans en sportschoenen voldoet de 29-jarige, die bang voor eventuele negatieve gevolgen niet bij volledige naam genoemd wil worden, niet aan het beeld dat veel mensen van activisten hebben. Ze werkte acht jaar als stewardess, maar zegde haar baan op om zich op haar studie tuinbouw in Berlijn te kunnen richten.

Kirsten: ‘Ik ben veel naar demonstraties gegaan, maar die hadden niet genoeg effect.’ Van tevoren was ze bang dat veel mensen bij de acties op rellen uit zouden zijn. Dat ze zelf met relschoppers in een hokje zou worden gestopt. ‘Nu weet ik dat het mensen zijn die denken zoals ik.’

Volgens Häussermann is de afwezigheid van de politie op de eerste dag van de blokkade in de Lausitz een teken van de bredere acceptatie van burgerlijke ongehoorzaamheid. ‘Dat is duidelijk een nieuwe tactiek van de politie,’ zegt ze.

Bij de eerste actie van de groep, de bezetting van een bruinkoolmijn in het Rijnland in augustus 2015, trad de politie mét de bewakers van energiebedrijf RWE hard op, wat tot heftige discussies in de Duitse media leidde.

Nu laat de openbaar aanklager in een verklaring weten het betreden van de mijn en het beklimmen van de graafmachines niet illegaal te vinden, omdat er geen hek om het terrein staat en de machines al voor de aankomst van de actievoerders waren stilgezet.

Actie geslaagd?

Met het grote aantal deelnemers, de weinige arrestaties en de media-aandacht voor de blokkade - zoals op het NOS Journaal - was de actie in de Lausitz een succes voor Ende Gelände. Bovendien:

• Is het de eerste keer dat acties van burgerlijke ongehoorzaamheid over de hele wereld tegelijk plaatsvinden. En dat er een eigen datum na de klimaattop is gekozen. Met de socialemediacampagne heeft dat tot veel aandacht voor de vervuiling door fossiele brandstoffen geleid.
• De goede organisatie en de vele trainingen hebben ervoor gezorgd dat de acties mensen aantrekken die tot de mainstream behoren. De keuze van de politie om de bezetters van de mijn niet tegen te houden, wijst op een bredere acceptatie van dit soort acties.

Terug in de mijn speelt op de graafmachine iemand trompet. Tientallen meters onder hem, direct op de laag bruinkool, ligt een groot spandoek: ‘Keep it in the Ground.’

Voor één weekend is dat in ieder geval gelukt. En misschien nog wel belangrijker: er is een levendige, breed gedragen klimaatbeweging op gang gekomen, die een duidelijke boodschap heeft voor regeringen en bedrijven.

Lees ook: