We zijn allemaal Diederik Samsom of Angela Merkel (nouja, een beetje dan)

Met deze mail begon ruim anderhalf jaar terug de voorstelling Fit to fly, die nu te zien is in het theater.

Beste Correspondent,

Ik mail jullie met een castingvraag. Normaal gesproken ben ik op zoek naar acteurs, maar dit keer ben ik op zoek naar een onderzoeksjournalist met gevoel voor drama. Mijn naam is Casper Vandeputte, ik schrijf en regisseer theater, en ben nu zo’n jaar werkzaam bij het Nationale Toneel in Den Haag. [...]

Voor de voorstelling die ik in 2016 wil maken, staat een groot thema op de agenda: de mensen die Europa koste wat kost binnen proberen te komen en hoe dat in zijn werk gaat. [...]

Het zou me heel erg bijzonder lijken als wij als Nationale Toneel iemand van jullie daarvoor zouden kunnen inhuren.

Met vriendelijke groet,

Casper Vandeputte

Bij de woorden ‘een onderzoeksjournalist met gevoel voor drama’ dacht onze uitgever Milou Klein Lankhorst om nooit helemaal opgehelderde redenen direct aan mij.

Vandaag loopt het project ten einde. Met een e-mail terug aan Vandeputte.

Mijn mail terug

Beste Casper,

Toen we begonnen aan dit project, spraken we af dat ik jou een jaar lang door de wereld van hekken, grenspatrouilles, mensensmokkelaars, Immigratie- en Naturalisatiedienstambtenaren en asielaanvragen zou gidsen.

Toen we elkaar voor het eerst spraken, zag ‘de vluchtelingenkwestie’ er nog redelijk eenvoudig uit

Laat ik het, nu het project er zo’n beetje op zit, maar gewoon toegeven: ik was een belabberde gids. Want ik raakte gedurende het project steeds verder de weg kwijt.

Toen we elkaar voor het eerst spraken, in het najaar van 2014, zag ‘de vluchtelingenkwestie’ er nog redelijk eenvoudig uit.

Je had de mensenrechten, zoals vastgelegd in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens. Je had het asielbeleid, dat daar zo’n beetje op gebaseerd was. En je had de praktijk, waarbij de inspanningen van Europa erop gericht waren zo goed mogelijk recht te doen aan dat beleid.

Een drama aan de rand van ons bewustzijn

Gebeurde dat niet, bijvoorbeeld die keer dat Silvio Berlusconi een geheime deal met Moammar Khadafi sloot om vluchtelingen per kerend vliegtuig terug te sturen, dan was het hek doorgaans van de dam.

En kwam je als vluchteling via Griekenland Europa in? Dan mochten Europese landen je niet naar Griekenland terugsturen. Want dat land voldeed niet aan onze Europese standaarden.

Niet dat Europa zelf nooit de weg kwijt raakte, overigens.

Zo keken Europese politici liever een andere kant op toen bleek dat Marokko het niet al te nauw met de mensenrechten nam bij het bewaken van zijn grenzen.

En pas maanden nadat ik er met collega Maite Vermeulen rondliep, stelde ook Europa vast dat lidstaat Bulgarije een onbeschrijflijk zooitje had gemaakt van de opvang. Zes verstopte toiletten voor 1.500 man, zelden zag ik zoiets mensonterends.

En onze eigen premier Mark Rutte? Die beschouwde het in 2013 nog als ‘geografische pech’ wanneer je toevallig op Lampedusa woonde en op een eiland zo groot als Texel dagelijks honderden vluchtelingen op je strand aantrof.

Het dagelijkse drama dat zich ook toen al op de Middellandse Zee voltrok, was iets wat zich vooral aan de rand van ons bewustzijn ophield.

Hoe we misstanden niet langer misstanden zijn gaan noemen

Maar terwijl ik jouw gids probeerde te zijn, Casper, veranderde de wereld om ons heen. De misstanden zijn gebleven, maar we lijken verleerd om deze misstanden als zodanig te benoemen.

Het sluiten van deals met dubieuze buurlanden was iets waar heel Europa Berlusconi ooit om vervloekte, maar Diederik Samsom noemt ‘zijn’ Turkijedeal gewoon ‘de moeilijke oplossing.’

Terwijl: de deal lost natuurlijk niets op, maar verplaatst het probleem slechts van onze voordeur naar onze achtertuin. Een achtertuin waar overigens heel andere wetten gelden, zoals uit steeds meer rapporten en reportages over Turkije blijkt.

Toch lukte het me de afgelopen anderhalf jaar steeds moeilijker om daar een snel oordeel op los te laten. En dat komt door jou.

Een voorstelling zonder antwoorden, behalve een...

Zoals ik jouw gids in asielland probeerde te zijn, was jij dat in theaterland. En in theaterland besloten we bepaald niet voor de gemakkelijke weg te kiezen.

We hadden samen een ten hemel schreiend asielrelaas kunnen opdissen.
We hadden een schrijnend verhaal over de vaak kafkaëske asielbureaucratie kunnen neerzetten.
Of, dat kon ook: een aanklacht tegen regeringsleiders die steeds vaker mensenrechten opofferen om de opstand van hun ‘bezorgde burgers’ het hoofd te bieden.

Maar in plaats daarvan besloten we het over onszelf te hebben. Of, tenminste: over iemand als onszelf.

Een psychiater die zich opmaakt voor een feestje, maar dat verstoord ziet door een radeloze man die probeert zichzelf in brand te steken. Hij stormt de Eerste Hulp op, om vervolgens - ook tot zijn eigen verbazing - uit te groeien tot de redder van Gharib, een uitgeprocedeerd asielzoeker die wil blijven.

Gaandeweg de voorstelling kom je steeds meer te weten over Gharib. En vraag je je af: verdient deze man ons mededogen wel? En hoeveel gastvrijheid kan een mens, een land, een continent eigenlijk dragen?

Zoals ook de recensenten al opmerkten: de voorstelling levert geen antwoorden, behalve dan dit ene antwoord: die antwoorden zijn er niet.

Niet voor ons, journalisten en toneelmakers. Niet voor politici, van Samsom tot Merkel. Want wij zijn allemaal een beetje de politici die we soms zo gemakzuchtig veroordelen. Wij zij allemaal, in zekere zin, Diederik Samsom.

Tot in de tenen voelbaar

Dat is een constatering die zich niet in een artikel of in een mail laat vatten. Die moet je ondergaan.

En dat is waar ik na anderhalf jaar samenwerken het dankbaarst voor ben: dat je de tragiek van dit onderwerp tot in de tenen voelbaar hebt gemaakt.

Dat is waar ik je het dankbaarst voor ben: dat je de tragiek van dit onderwerp tot in de tenen voelbaar hebt gemaakt

‘Samen huilen om een tragische wereld,’ zo vatte je in een van onze gesprekken de functie van toneel eens samen. Samen ruimte bieden aan het ontnuchterende besef dat er soms geen oplossingen of antwoorden voorradig zijn.

Voor dat besef heb je geen stuk, maar een toneelstuk nodig. En daar ben ik je ontzettend dankbaar voor.

Alle goeds,

Karel Smouter

P.S.: Vanavond, 25 mei, zal ik aanwezig zijn in het Compagnietheater te Amsterdam. Na afloop ga ik nog eenmaal in gesprek met Casper Vandeputte. Er zijn nog kaarten, ook voor de andere avonden. Deze week zijn we in Amsterdam, op 31 mei in Utrecht en de voorstelling sluit af met nog eens driemaal Den Haag.