Wat komt er na de clusterfuck, dat is de vraag

‘Wat zie je?’ vraagt de stem. ‘Natuur? Of de mens? Zag je de stad eerst? Of de stroken gras? Kijk naar het gras. Ziet het er anders uit dan je had verwacht?’

De stem praat al een tijdje tegen ons, we horen hem via onze headsets. We zitten met ongeveer 150 man op een tribune in een weiland vlak bij Utrecht. Het is even over acht, de zon zakt weg, de polder draait zich naar de nacht. Voor ons een rechthoekig weiland, een eenzame boom. In de verte de flats van Utrecht Overvecht, de schoorsteen van een elektriciteitscentrale. Kijk, daar verderop, nietsvermoedende voetgangers. En hier, vlakbij, paarden die hun gang gaan alsof er niets aan de hand is.

Uit een schuur midden op het veld komt een jongen met een brommer tevoorschijn. Een extreem vervuilend apparaat, zegt de stem. ‘Is het niet vreemd? Hoe weinig hij gaf om de uitstoot, ondanks al het onderzoek.’

De stem is van acteur Thomas Dudkievic en we kijken naar Re-enactment of the Now, een locatievoorstelling van regisseur Davy Pieters. We zien een exacte replica van 2016, heeft de stem, die ons in keurig Engels toespreekt, uitgelegd. Daarmee zijn we uit het heden getild en in een verre toekomst weer neergezet: 2016 is nu een historische excursie.

De vijf acteurs - Mees Borgman, Joost Bolt, Lotte Driessen, Mathieu Wijdeven en Klara Alexova – maken van dit veld de komende anderhalf uur hun toneel. Ze trekken elkaar aan en stoten elkaar af, ze dansen om elkaar heen, begeleid door de stem van Dudkievic, die ook voorbijvliegende vogels en spelende paarden een plek geeft in zijn live voice-over. Dialoog is spaarzaam, de scènes zijn kort en helder: een ontmoeting van twee vrouwen die hun tong uitsteken om de regen te vangen (flashback: The Revenant); een huwelijksaanzoek; een jongen die een meisje complimenteert met haar jas en haar nummer vraagt. Het is niet allemaal zoet, trouwens: er gaan ook heel veel mensen dood, waarover zo meer (spoilers ahead).

De muziek, de dans, de stem

Davy Pieters trakteert ons op zorgvuldig gecomponeerde vignetten die met een dromerige logica op elkaar volgen. Ze laten sporen na in het gras en in ons hoofd. Een jongen stopt twee meisjes, hij wil iets voor ze zingen, maar hij vergeet de tekst en dan beginnen de meisjes zelf maar te zingen, iets moois, iets hemels, iets tussen Arvo Pärt en Sigur Rós in, maar dan wat sneller en niet gezapig. Die muzikale momenten maken deze voorstelling, samen met de prachtige choreografie en de stem, die continu prikkelt.

Kunnen we ons een klimaatramp inbeelden en vervolgens het alternatief werkelijkheid maken?

Hij maakt de scènes: zijn woorden zijn halve beschrijvingen en halve regieaanwijzingen (ze deden denken aan de slotscènes van Synecdoche, New York, voor wie die heeft gezien). ‘Thinking,’ zegt de stem als een acteur in het veld staat te peinzen. ‘True love,’ zegt hij als hij een bijna-ontmoeting tussen een man en een vrouw introduceert. De twee missen elkaar net en lopen de andere kant op. ‘If only one of them would look back,’ zegt de stem. ‘Look back.’ En dan draait de man in het veld zich om en dan roept hij en dan roept hij en dan kijkt zij om.

Je kunt zeggen: holle romantiek. Maar er is veel te zien in deze scènes. Zie het moment vlak daarna, als de man zijn geliefde alweer uit het oog verliest omdat er een mooiere vrouw langsloopt. ‘Dreaming,’ zegt de stem. De man raakt bedwelmd, gaat achter het object van zijn bevlieging aan. Zo werkt het inderdaad: de werkelijkheid volgt de verbeelding.

En dat sjabloon is van toepassing op de hele voorstelling: hoe wij mensen in staat zijn om de aarde kapot te maken en haar te helen (misschien), omdat we de ene of andere droom achternajagen - eindeloze groei bijvoorbeeld, of een groen utopia. De apocalyps en het alternatief daarvoor, ze beginnen in onze verbeelding. Kunnen we ons een klimaatramp inbeelden en vervolgens het alternatief werkelijkheid maken? Daartoe prikkelt Re-enactment of the Now.

Een rommelige apocalyps

Het dramatische hoogtepunt is de ramp zelf, maar die zal zich niet voltrekken zoals in de films, waarschuwt de stem. Zij wordt niet episch, niet winter is coming, eerder een rommelige, banale apocalyps, je zou kunnen zeggen, een clusterfuck.

Het water komt uit de grond omhoog. Eerst is het amper zichtbaar, dan stijgt het hoger en hoger - knieën, heupen, schouders. De stem legt uit dat de gemiddelde persoon zijn adem een minuut kan inhouden en wat er daarna gebeurt.

De acteurs slagen er wonderwel in om met schaarse middelen de watersnood uit te beelden. Ze maken er een meedogenloze bende van: overal plastic en troep en strandstoelen en jerrycans en een vrouw die met haar hele huisraad op een kar over het veld trekt. De vette opzwepende baslijnen van componist Jimi Zoet, die een briljante soundtrack maakte, geven de ramp filmische allure (toch wel). Iemand ligt met zijn gezicht naar beneden in het veld dood te zijn. De schreeuw van de vrouw die om hem rouwt hoor ik nog.

Re-enactment of the Now laat zien hoe naïef en onschuldig we zijn terwijl we het klimaat ontwrichten, en onderzoekt vervolgens hoe we reageren als alle extra warmte in de atmosfeer zijn tol begint te heffen, als het ijs smelt en de zee stijgt tot een punt waarop we er niet meer omheen kunnen: het punt waarop het langzame maar onverbiddelijke tempo waarop de aarde haar fenomenen regelt geen onbegrepen kwestie meer is, maar een lijfelijke ervaring. Theaterkunst voor het Antropoceen: primair geïnteresseerd in de manier waarop de mensheid de aarde verandert, en hoe het onze menselijkheid weer beïnvloedt als de aarde begint terug te praten.

Dat thema is vandaag overigens in allerlei culturele uitingen terug te zien. ‘Dreamers, they never learn,’ zingt Thom Yorke in Daydreaming, het tweede nummer op het nieuwe Radiohead-album, A Moon Shaped Pool. In de clip van Paul Thomas Anderson loopt Yorke ontheemd en verward rond - de associatie met klimaatverandering is snel gemaakt - om uiteindelijk beschutting te vinden in een smeltende ijsgrot. ‘It’s too late, the damage’s been done. This goes beyond me, beyond you.’

De catastrofe onschadelijk gemaakt

Wat Re-enactment zo goed maakt, is het feit dat de apocalyps bij Pieters door de afgemeten, menselijke scènes behapbaar blijft. Als toeschouwer kun je je verhouden tot deze versnipperde apocalyps: je kunt ernaar kijken zonder overweldigd te raken, je kunt er iets bij voelen en er is ruimte om echt te reflecteren op de mens in deze toestand.

Mocht een watersnoodramp als deze ooit in Nederland optreden, dan denk ik dat we meer zullen herkennen dan we nu voor mogelijk houden. We kennen de losse onderdelen van de ramp al: overstromingen, ondergelopen huizen, stroomuitval, chaos en dood. Hebben we al in honderd films en honderd journaals gezien - daarom kunnen we zelf het plaatje compleet maken in het weiland, waar special effects ontbreken.

Dat suggereert Re-enactment: dat er na de ramp weer van alles mogelijk is

En ook onze reactie bestaat uit ingrediënten die we al kennen: angst en paniek en daarna rouw en berusting. De horror zal nog steeds wel optreden, maar hij is ook al gesublimeerd. Er is al kunst van gemaakt, betekenis aan gegeven. De spelers in Re-enactment hebben hem al voor ons doorleefd, ze hebben er een prachtige dans van gemaakt, en daarmee is de hele toestand tot op zekere hoogte onschadelijk gemaakt. De echte klimaatramp, als die er komt, zal een déjà vu zijn, en ik ben er sinds het zien van Re-enactment een stuk minder bang voor.

Pas daarna wordt het weer interessant: als de acteurs beginnen op te ruimen en als je je als kijker kunt voorstellen dat mensen opnieuw beginnen, dat een jongen tegen een meisje zegt: ‘Mooie jas. Mag ik je telefoonnummer?’

Want dat suggereert Re-enactment: dat er na de ramp weer van alles mogelijk is. Of in plaats van de ramp, dat kan ook nog steeds. 2016 was niet alleen het jaar waarin het goed mis begon te gaan met het klimaat, zegt de stem. Het was ook het jaar waarin de groene revolutie begon - een klimaatverdrag in Parijs, steeds meer zonnepanelen op de daken. En de toekomst, die was open, die was van ons. Alles wat wij doen wordt geschiedenis. ‘We are not a fragile breed,’ zegt de stem tegen het einde. Half beschrijving, half regieaanwijzing.

Re-enactment of the Now is van 10 tot en met 18 juni te zien op Oerol.

Gerelateerde verhalen:

Meer op het grensvlak van kunst en klimaat: