Hoe beeld van bonsai onze lezers boos maakte

‘Het is net zoiets als bij een artikel over vrede oorlogsslachtoffers tonen.’

Dit was een van de reacties op de foto’s van bonsai bij een interview met bosbeheerder Peter Wohlleben. De beelden bij het verhaal zijn onderdeel van The Bonsai Project.

Het was mijn idee geweest om die foto’s bij het verhaal te publiceren. En zulke uitgesproken reacties als deze roepen mijn keuzes niet vaak op. De gemene deler in de negatieve reacties: bonsai zouden het toppunt van onnatuurlijk zijn, in een artikel over natuur de natuur laten zijn.

‘Het is eigenlijk hetzelfde als Chinese vrouwen waarbij de voeten voorheen levenslang in te kleine schoentjes werden geperst.’

Er zaten veel relevante opmerkingen bij. Het interessantst vond ik de veronderstelling die eraan ten grondslag ligt over de rol van beeld in een journalistieke context. Namelijk dat dat hoort te bevestigen wat er wordt geschreven.

Maar is dat echt de beste, en enige, rol die beeld kan vervullen?

Sublieme natuur of ingebonden voetjes

Eerst iets meer over dit specifieke voorval. In de inleiding van haar verhaal getiteld ‘Komt een boom bij de rechter’ legt Lynn Berger uit waarom zij het verhaal schreef. De Duitse bosbeheerder Peter Wohlleben is ervan overtuigd dat we de komende tijd radicaal anders tegen bomen gaan aankijken. Over tien, twintig jaar praten we volgens hem net zo over bomen als we nu al over dieren en dierenwelzijn praten. ‘We verliezen steeds meer natuur,’ waarschuwt hij, ‘en de natuur die er nog is, is vaak volledig door mensenhanden gemaakt. Het landschap is zijn ziel verloren.’ Hij pleit voor het toelaten van onze natuurlijke omgeving tot het domein van de rechtsvertegenwoordiging.

De foto’s uit The Bonsai Project hebben de fotografen Sjoerd Knibbeler en Rob Wetzer over een periode van twee jaar gemaakt. Overal ter wereld hebben zij bonsai gefotografeerd die geheel volgens oosterse traditie zijn gecreëerd. Niet te vergelijken met de ficus-exemplaren die bij IKEA te koop zijn. Uitgangspunt en verlangen van de bonsai master is een boom te vormen geheel naar gelijkenis van de eigen omgeving. De baobab in Zuid-Afrika, de sequoia in Noord-Amerika, de beuk in Nederland. Sublieme natuur volgens hen.

Beide interpretaties zijn even waar. Om Hans Aarsman te citeren: ‘Zien heeft meer te maken met je hersenen dan met je ogen. Zien is meer denken dan kijken.’ Door de keuzes van de fotograaf en de blik van de kijker is elk beeld subjectief.

Net als de context, die is ook bepalend. Zou je deze bonsaifoto’s zien hangen in een museum dan zou je wellicht genieten van de sublieme schoonheid. Maar bij een verhaal over de rechten van bomen, op een journalistiek platform, kan de boodschap van tekst en beeld als conflicterend worden geïnterpreteerd.

Lekker cliché doen

En dat intrigeert mij nog meer aan de reacties, want sommigen vonden de keuze voor de foto’s verkeerd, omdat die in tegenspraak zouden zijn met de strekking van het verhaal. Beeld vervult niet de rol die het zou moeten vervullen, namelijk het geschreven woord bevestigen.

Die redenatie volgend hadden bij dit verhaal dus foto’s moeten staan van bijvoorbeeld een weelderig bos in de lente. Want ‘soms mag je best een beetje cliché doen’. Zoek met Google Images naar ‘bos’ en de stroom van dit soort foto’s lijkt eindeloos. Het algoritme van Google dicteert dat bos er zo uitziet:

Allemaal prachtige platen die volledig overeenkomen met dat wat in het verhaal wordt beschreven. Keuze genoeg zou je zeggen.

Conflicterend is beter

Waarom zou ik dan ook nog zulke foto’s bij het stuk moeten zetten? Cliché mag best, maar soms is conflicterend beter.

Misschien wordt de schoonheid onbewust gelezen als goedkeuring

Bonsai als deze zijn indrukwekkend. Het is prachtig hoe Knibbeler en Wetzer ze hebben geportretteerd als zwevende planeten. Juist door die esthetiek schuurt het om deze foto’s naast de uitspraken van Wohlleben te zien. Een lid maakte daarover de doeltreffende opmerking: ‘Misschien wordt de schoonheid onbewust gelezen als goedkeuring.’

In het onverwachte, ongemakkelijke of onbekende valt veel meer te leren en ontdekken over de wereld. Jouw waarheid is slechts een van de vele perspectieven op de werkelijkheid. Journalistiek, in woord én beeld, is er niet om jouw waarheid te bevestigen maar te bevragen. En zo je begrip te vergroten.

Visuele empathie, en meer

De onderwerpen die we moeten begrijpen worden steeds mondialer en grootser. Hier op De Correspondent wordt er veel over geschreven. Financiële crisis. Klimaatverandering. Ongelijkheid. Vluchtelingenstromen. Het zijn ingewikkelde processen. Alleen in hun gevolgen worden ze soms zichtbaar, maar vaak is beeld daarvan ontoereikend om het hele probleem te verbeelden. Zelfs oorlogen worden door de komst van drones steeds onzichtbaarder. Zijn we niet verloren als onderwerpen zo abstract worden dat we ons er niet meer toe kunnen verhouden?

Tegelijk kan juist beeld aanzetten tot nadenken over een onderwerp dat in woorden niet mogelijk is. Omdat beelden emoties, herinneringen en associaties oproepen. Het is wat Nicholas Mirzoeff in zijn boek How to See the World omschrijft als visueel activisme. Visuele empathie, en meer. Beeld kan je helpen problematiek intenser te ervaren. Daardoor trek je misschien andere conclusies en ga je over tot een andere manier van handelen.

Dat kan de toegevoegde waarde zijn van beeld in de journalistiek. Niet om onderwerpen te representeren, maar te helpen interpreteren. Niet bewijzen, maar bevragen. En daarmee wellicht een discussie starten, het gesprek verrijken en zo ons begrip vergroten. Het is een eigenschap van beeld die hopelijk meer en meer zal worden benut in alle media. Samen met mijn beeldcollega’s van De Correspondent streef ik ernaar met dit soort beeldkeuzes journalistieke producties te maken die gelaagd zijn.

Dus om het citaat waarmee ik dit verhaal begon te beantwoorden met een vraag: word je niet juist meer overtuigd van de noodzaak van vrede als je foto’s van oorlogsslachtoffers ziet?

Graag wil ik alle leden (en volgers op Instagram) bedanken voor hun waardevolle bijdragen waaruit ik heb geciteerd in dit stuk.

Meer over beeldredactie: