De belangrijkste twaalf vragen over Brexit beantwoord

1. Waar gaat het referendum over?

Waar te beginnen? Ongeveer achtduizend jaar geleden werd Groot-Brittannië gescheiden van het vasteland. Sindsdien is het een eiland – en dat heeft zo zijn invloed op de vorming van een natie. Het begint dus al bij de geografie.

Dan is er de geschiedenis. Groot-Brittannië was in 1066 voor het laatst bezet en vormde - in tegenstelling tot de rest van West-Europa - niet eeuwenlang een slagveld. Toen in de jaren vijftig voor het eerst over de EU werd gesproken, was de motivatie daarom een andere dan die van de andere landen: handel.

Wel wordt de geschiedenis van Groot-Brittannië getekend door kolonialisme en imperialisme en natuurlijk door de veelvuldig herdachte rol die het land speelde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze elementen zorgen ervoor dat Groot-Brittannië het diepgewortelde gevoel heeft anders te zijn.

Waar komt de Britse onvrede met Europa nog meer vandaan? Recent waren er - in vergelijking met het vasteland - de relatieve economische successen, met name de economische groei en in het bijzonder de afname van werkloosheid. Dan zijn er de politici die zich nooit positief uitlaten over Europa en de pers die voor 75 procent eurosceptisch is en graag valse roddels verspreidt over Brussel.

Dit alles bij elkaar heeft ervoor gezorgd dat veel Britse burgers en sommige Conservatieve politici in de ban zijn geraakt van het idee dat de EU niet een samenwerkingsproject is waar het eiland een invloedrijke stem in heeft, maar eerder een samenzwering waar Groot-Brittannië onder lijdt.

Dat is het algemene verhaal.

Meer directe factoren waren de opkomst van UKIP – dankzij de grondige (en niet per se gerechtvaardigde) angst voor ‘ongecontroleerde immigratie,’ slechts gedeeltelijk vanuit de EU – en het vurige verlangen van David Cameron om de verkiezingen van vorig jaar te winnen.

Want eigenlijk is het volgende gebeurd: de premier was zo bang dat hij zijn Conservatieve stemmers en een aantal Conservatieve parlementsleden aan de anti-Europese partij UKIP zou verliezen, dat hij hun een in/uit-de-EU-referendum beloofde.

En zo zijn we op het punt gekomen dat we – vanwege partijpolitieke redenen – een beslissing moeten nemen die de toekomst van het land doorslaggevend kan beïnvloeden.

2. Wat gebeurt er bij een Brexit?

Het probleem met elke vraag over de mogelijke gevolgen van een Brexit is dat het antwoord niet te geven is.

Behalve Groenland, dat de EU in 1985 verliet, en Algerije, dat automatisch uit de EU ging toen het niet langer onderdeel uitmaakte van Frankrijk, zijn er geen voorgangers geweest.

Hoeveel van de 80.000 pagina’s EU-wetgeving, omgezet in Britse wetgeving, zal ongedaan moeten worden gemaakt?

Bovendien zal op 24 juni niet direct veel veranderen. Volgens artikel 50 van het Verdrag van de Europese Unie krijgt Groot-Brittannië twee jaar de tijd om te onderhandelen over de exitvoorwaarden. Tot deze onderhandelingen voorbij zijn, kan alleen maar worden gespeculeerd over de gevolgen van de Brexit voor burgers en bedrijven, aangezien deze afhangen van de uiteindelijke deal. Hoeveel van de 80.000 pagina’s EU-wetgeving, omgezet in Britse wetgeving, zal ongedaan moeten worden gemaakt, en wat komt ervoor in de plaats?

Zal Groot-Brittannië nog steeds toegang hebben tot de interne markt van de EU? Zo niet, op welke voorwaarden zal er dan handel worden gedreven? Blijven goedkope vliegtickets, beperkte roamingkosten voor je telefoon en weekendtripjes naar Amsterdam, Parijs, Barcelona mogelijk?

Op deze en talloze andere praktische vragen is simpelweg nog geen antwoord te geven. Wel kunnen we ervan uitgaan dat de 27 overige EU-leden niet happig zullen zijn op een soepele, en al helemaal geen lucratieve, uittreding. Als Groot-Brittannië zich weet los te maken van de beperkingen van het lidmaatschap maar nog steeds profiteert van de voordelen, dan zou dat andere landen weleens op ideeën kunnen brengen.

3. Wat voor effect zou een Brexit hebben op de Britse economie?

Het is vrijwel onmogelijk om hierover goede voorspellingen te doen – we hebben het dan over interpretaties van aannames die zijn gebaseerd op wat nog onbekend is –, maar een overweldigende meerderheid van gerespecteerde economen, zowel nationaal als internationaal, lijkt het erover eens te zijn dat de Britse economie in ieder geval op korte of middellange termijn in een flinke dip zal raken.

Als we de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), de Wereldhandelsorganisatie en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) mogen geloven, evenals het eigen ministerie van Financiën, de Bank of England en zeshonderd andere vooraanstaande Britse economen, zou het Engelse bbp als gevolg van een Brexit dalen met 1 tot 6 procent.

Werkloosheid zou groeien, leningen zouden stijgen, buitenlandse investeringen kelderen. Zoals IMF-directeur Christine Lagarde het zei: ‘We hebben alle scenario’s bekeken, we hebben ons huiswerk gedaan. En we hebben helemaal niets positiefs te melden over een stem voor de Brexit.’

De Vote Leave-campagne wijst er dan op dat geen van de bovengenoemde organisaties er ooit in slaagde om zelfs maar een jaar vooruit een kloppende financiële voorspelling te doen. Ik herhaal daarom: het is vrijwel onmogelijk om hierover goede voorspellingen te doen.

4. Welke gevolgen heeft een Brexit voor Nederland en de EU als geheel?

Geen enkele EU-regering wil dat Groot-Brittannië de Unie verlaat – althans, niet officieel. Ze hebben hier ieder hun eigen goede redenen voor, die vooral te maken hebben met de machtsverhoudingen binnen de EU en het vrijemarktideaal dat Groot-Brittannië voorstaat.

Maar er is nog een reden dat ze willen dat Groot-Brittannië blijft. De eurosceptici op het continent - Marine Le Pen, Geert Wilders, de populisten van de Deense Volkspartij en de Zweden-democraten - kunnen haast niet wachten tot de Brexit een feit is. Om het moment aan te grijpen als bewijs dat er ook leven bestaat buiten de unie – en dat Europa langzaam uit elkaar valt.

En aangezien deze populistische, anti-Europese golf over de hele unie deint, is het zo goed als zeker dat een Brexit het Europese project een flinke klap zal uitdelen – in ieder geval op de korte termijn. De vraag om referenda in Denemarken, Zweden, misschien ook Frankrijk en Nederland zal toenemen.

Aangezien er een populistische, anti-Europese golf over de hele unie deint, is het zo goed als zeker dat een Brexit het Europese project een flinke klap zal uitdelen

Er zijn er ook die beweren dat een Brexit, op de lange duur, goed zal zijn voor Europa. Zonder Groot-Brittannië, zeggen zij, blijft er een harde kern over van eurozonelanden die ongehinderd kunnen voortrazen op de weg naar politieke en economische eenwording.

Misschien dat er op een dag inderdaad een harde federale kern overblijft met daaromheen een stelsel van lossere leden. Maar de politieke realiteit van nu, met een verzwakte Angela Merkel en François Hollande, maakt dat dit beeld voorlopig niet erg waarschijnlijk is.

Want binnen de EU spelen enorme problemen waarvoor geen oplossingen zijn: economische ellende, hardnekkige werkloosheid, een migratiecrisis, een eurozonecrisis, een Griekse crisis, opkomend nationalisme en een blijvend onvermogen haar burgers ervan te overtuigen dat de EU in wezen iets goeds is.

En dan zijn er nog de economische gevolgen. Groot-Brittannië is goed voor ongeveer één vijfde van het bbp van de EU. Als alleen al een gedeelte daarvan verdwijnt, zullen de consequenties voelbaar zijn. Schatting van de OESO is dat de Europese economie als geheel met 1 procent zou kunnen krimpen.

Verder zouden volgens kredietverzekeraar Euler Hermes – na Groot-Brittannië zelf – België, Ierland en Nederland het zwaarst door een Brexit worden getroffen, vanwege het grote aantal wederzijdse investeringen en de veelvuldige handel die ze met Groot-Brittannië drijven. Het aantal bedrijfsfaillissementen zou in deze landen met 1,5 tot 2,5 procent kunnen toenemen.

5. Is het niet voor beide partijen beter om dit huwelijk te beëindigen?

Misschien wel. Maar ook al was het geen huwelijk uit passie, een verstandhouding met irritaties en soms een fikse ruzie waar beide partijen toch sterker uit naar voren kwamen was het wel.

Sommigen zullen zeggen dat wat het pro-Brexitkamp voorstelt – eigenlijk heel weinig; er is geen post-Brexitplan – in feite neerkomt op je vrouw verlaten voor een nieuwe die je nog nooit ontmoet hebt.

Of blijven de twee wel vrienden?

We hebben allemaal weleens meegemaakt dat we ergens waren en een of twee vrienden ineens riepen: ‘Het is hier saai! Laten we ergens anders heen gaan!’ Waarop je achter de anderen aan de club uit hobbelde, om je pas buiten te realiseren dat degenen die besloten weg te gaan niet over een volgende bestemming hebben nagedacht.

De tent waar je zojuist vandaan komt, laat je natuurlijk niet meer binnen. En dus sta je even later om twee uur ’s nachts in de vrieskou bij een patatkraam hevig te discussiëren over wiens schuld het is dat je om twee uur ’s nachts in de vrieskou bij een patatkraam staat.

Zo zou het Groot-Brittannië kunnen vergaan.

Maar het zou ook kunnen dat we straks op een hedendaags elizabethaans galjoen de zonsondergang tegemoet varen om ultravoordelige handelsovereenkomsten te sluiten met China, India en Amerika. Zou kunnen.

6. Welke emoties beïnvloeden het debat?

Angst, woede en een gebrek aan liefde.

De angst die onder Leave-stemmers speelt, wordt door kamp-Remain onderschat. Veel mensen – vooral bewoners van het noorden en oosten van Groot-Brittannië, ouderen en lageropgeleiden – zijn oprecht bezorgd over immigratie.

Maar recente onderzoeken tonen aan dat immigratie buitengewoon positieve effecten heeft op de Britse economie. Dat migranten uit de EU veel meer (ongeveer 20 miljard pond) bijdragen in de vorm van belastingen dan dat ze ontvangen in uitkeringen. Dat de lage lonen door hun komst niet verder zijn gezakt.

Toch wordt over het algemeen aangenomen dat immigranten een belasting zijn voor openbare diensten als scholen, een bedreiging vormen op de banenmarkt en een negatieve invloed hebben op de lonen.

Voor het Remain-kamp - in het bijzonder diens aanvoerder, de overheid - is dit een lastig discussiepunt. Het was immers de taak van de overheid om de huizen te bouwen en de dokters en leraren aan te stellen die al die EU-migranten die zo druk waren met wonderen verrichten voor de Britse economie nodig hadden. Het ging kortom niet mis door de komst van de immigranten, maar door de opvang; het management. En dat is geen boodschap die de overheid wil uitdragen.

Er is duidelijk geen liefde aanwezig in dit groffe, negatieve, haast giftige debat

De publieke opinie is ook sterk gevormd door de gebeurtenissen in 2004, toen Groot-Brittannië zijn grenzen openstelde voor werknemers uit nieuwe lidstaten in Oost-Europa.

Destijds verwachtte de overheid ongeveer 13.000 mensen uit Polen, Letland, Tsjechië en de overige Oost-Europese landen. Twee jaar later was het daadwerkelijke aantal dat naar Engeland was gekomen 600.000 (de laatste schatting van het aantal EU-immigranten is ruim 2 miljoen).

Een andere emotie die speelt is woede over wat wordt gezien als Brussels inmenging in binnenlandse zaken. Het verlangen naar soevereiniteit speelt in alle lagen van de bevolking en is naast immigratie een van de belangrijkste troeven voor het Leave-kamp. De overwegend eurosceptische Britse pers (zie verderop) heeft hier ook een aandeel in.

Dan de liefde. Er is duidelijk geen liefde aanwezig in dit groffe, negatieve, haast giftige debat. Dat komt deels door de redenen die ik aandroeg bij vraag 1. Dit is een historisch-culturele kwestie.

Politiek gezien komt het doordat het euroscepticisme zo diep zit dat elke Britse Conservatief die zich zelfs maar positief uitlaat over een ideaal van Europa naar een herverkiezing kan fluiten. Ook de huidige Labour-partijleiding is niet al te enthousiast over de EU, die door een gedeelte van links wordt gezien als een in oorsprong neoliberaal project.

7. Welke mythes leven er onder zowel pro- als anti-EU-stemmers?

Beide partijen maken zich regelmatig schuldig aan het propageren van mythes, verdraaide waarheden en keiharde leugens.

Zo heeft het Remain-kamp gezegd dat een Brexit 3 miljoen banen zou kunnen kosten. Alleen is dat getal gebaseerd op een oude schatting van het aantal banen in Groot-Brittannië, die afhankelijk zijn van export binnen de EU en waarvan niemand werkelijk gelooft dat die in één keer ophoudt te bestaan.

Het Leave-kamp benadrukt aan de andere kant dat Groot-Brittannië na een Brexit de immigratie vanuit de EU kan en zal stoppen. Onmogelijk, zelfs met het op het Australische systeem gebaseerde plan dat het kamp voor EU-immigranten heeft voorgesteld.

Verder heeft kamp-Remain verklaard dat als Groot-Brittannië uit de EU gaat, ieder huishouden in 2030 met 4.300 pond minder rond zal moeten komen en dat de huizenprijzen met 18 procent zullen dalen. Onzin: deze gegevens zijn gebaseerd op scenario’s die afhankelijk zijn van talloze variabele en onbekende factoren, zodat het onmogelijk is om aan zulke exacte cijfers te komen.

Vote Leave blijft er verder op hameren dat ‘Groot-Brittannië Brussel 350 miljoen pond per week stuurt.’ Het staat zelfs op de zijkant van hun campagnebus. Maar daarbij is geen rekening gehouden met de Britse korting, of met wat er vanuit de EU weer terugkomt. In werkelijkheid kostte het lidmaatschap het land vorig jaar minder dan 40 procent van het door kamp-Leave gepropageerde bedrag.

Het pro-Brexitkamp beweert ook dat de Britse wet ‘in Brussel wordt gemaakt,’ terwijl bij de meer dan 2.500 stemmingen over wetsvoorstellen die de afgelopen vijftien jaar in de EU-Raad werden gehouden, Britse ministers in 72 gevallen aan het kortste eind trokken.

Wordt hier wat aan gedaan? Zeker, een parlementaire commissie heeft beide kampen bekritiseerd vanwege het gebruik van misleidende beweringen en cijfers. In ieder geval is het geen wonder dat mensen niet weten wie ze moeten geloven.

8. Welke rol spelen de media in de polarisatie van het debat?

Deze rol kan nauwelijks overschat worden. Het overgrote deel van de Britse krantenlezers (75 procent) leest een krant die al jarenlang uitgesproken eurosceptisch is.

The Sun, Daily Mail, Times, Telegraph en Express zijn allemaal, in meer of mindere mate, anti-Europees. The Guardian, Daily Mirror en Financial Times zijn in meer of mindere mate pro-Europees, evenals The Independent, maar die krant stopte eerder dit jaar met het uitgeven van een papieren editie.

Voor veel Britse kranten is het al sinds 1980 een nationale sport om Brussel af te kraken

Beslissingen die op de krantenredacties worden genomen zijn nog altijd grotendeels doorslaggevend voor wat er op tv en op de radio wordt uitgezonden – zelfs in dit digitale tijdperk, nu de oplages van kranten overal omlaaggaan. En voor veel Britse kranten is het al sinds 1980 een nationale sport om Brussel af te kraken. Zo worden er regelmatig fabels verspreid over wat Brussel allemaal zou willen verbieden: te kromme bananen, dubbeldekkerbussen, garnalencocktailchips, feet en inches en zelfs fish-and-chips – indien gemaakt van kabeljauw.

De Britse pers heeft door de jaren heen zelfs zo veel onzin over de EU verspreid, dat het kantoor van de Europese Commissie in Londen werd opgedragen een website te lanceren waarop een en ander zou worden ontkracht. Momenteel is dat meer dan 650 keer gebeurd.

9. Welke rol speelt de Kerk van Engeland in het debat?

Historisch gezien een interessant gegeven, dat zeker nog altijd meespeelt in Engelands houding tegenover Europa, is dat de Kerk van Engeland is opgericht door Hendrik VIII, die geen katholiek of calvinist was, maar nationalist en individualist – en zich in die zin dus afscheidde van het continent.

Maar vandaag de dag is de invloed niet erg groot. Hoewel veel prominente geestelijken zich publiekelijk hebben uitgelaten over het referendum ten gunste van het Remain-kamp, is de kerk zelf neutraal gebleven.

Wel is er een hoognodig referendumgebed opgesteld: ‘God van de waarheid, schenk ons de genade om de problemen in dit referendum met eerlijkheid en openheid te bespreken. Schenk ruimdenkendheid aan degenen die een mening vormen en onderscheidingsvermogen aan hen die stemmen, opdat onze natie voorspoed zal kennen en samen met alle volkeren van Europa mag bijdragen aan vrede en algemeen welzijn.’

10. Zou het iets veranderen als kamp-Remain wint?

Dat hangt ervan af hoe groot de overwinning is.

Een fikse overwinning, met ten minste tien punten verschil, zou de Europese partners geruststellen. Het zou ook David Cameron troosten, die voor de taak staat de zo woest uit elkaar getrokken Conservatieve partij weer te lijmen – als dat nog mogelijk is.

Een kleinere overwinning zou gevoeliger liggen. Als Remain met twee of drie punten wint, zou dat naast massale bitterheid en woede onder pro-Brexitstemmers weleens een burgeroorlog binnen de regering kunnen ontketenen. Wat de uitkomst ook is, de Brexit-kwestie zal nooit verdwijnen.

11. Zijn er parallellen tussen Boris Johnson en Donald Trump?

Ja, die zijn er zeker tussen de pro-Brexitpoliticus en de Amerikaanse presidentskandidaat. Een ervan is dat we duidelijk zijn beland in het tijdperk van wat wel de ‘post-fact politician’ wordt genoemd.

Het is allemaal de schuld van de immigranten/Mexicanen/moslims/EU. Stem op mij en ik maak Amerika – of Groot-Brittannië – weer even geweldig als het was

Tegenwoordig kunnen politici zeggen wat ze willen, want ook al wordt vervolgens aangetoond dat ze de werkelijkheid verkeerd hebben voorgespiegeld dan wel schromelijk hebben overdreven of gewoon ronduit gelogen, het kost ze niets aan populariteit. Ze worden er juist eerlijk en oprecht door gevonden.

Dus luisteren ze uiteraard graag naar politici die zeggen: ‘Maak je geen zorgen. Zo ingewikkeld is dit niet. Het is eigenlijk best simpel. Het is allemaal de schuld van de immigranten/Mexicanen/moslims/EU. Stem op mij en ik maak Amerika – of Groot-Brittannië – weer even geweldig als het was.’

12. Hoe geruststellend is het vooruitzicht van een Brexit?

Ik heb Frans en Duits gestudeerd. Ik heb twintig jaar lang op het continent gewerkt en gewoond – in Nederland, Brussel, Scandinavië en tien jaar lang in Parijs. Mijn vrouw en kinderen zijn Frans.

Ik voel me een burger van Europa en ik koester een diep geloof in het belang van het Europese project.

Natuurlijk is de EU niet goed zoals ze nu is, in de verste verte niet. Ik heb lang genoeg verslag gedaan van bijvoorbeeld de consequenties van de financiële crisis in Griekenland om dat te weten.

Ik zou graag een EU willen die eerlijker is, minder bureaucratisch, dichter bij de mensen staat en niet zo vasthoudt aan de huidige monetaire orthodoxie.

Maar je verandert of beïnvloedt iets niet door het de rug toe te keren. En in een geglobaliseerde wereld helpt het je weinig om er alleen voor te staan.

Dus ik kan nog altijd nauwelijks geloven dat we dit referendum daadwerkelijk gaan houden – laat staan dat er een reële kans bestaat dat we uit de EU zullen treden.

Ja, daar lig ik ’s nachts wakker van.

Correctie 9-6-2016: Een eerdere versie vermeldde dat Groot-Brittannië van het vasteland afdreef. Dit is onjuist en aangepast.

Deze productie kwam tot stand door bemiddeling van International Editor Maaike Goslinga. De vertaling uit het Engels is van Laura Weeda.

Lees ook: