We leven in het paradijs, maar het is gebouwd op drijfzand

In een café in Amsterdam zit ik klaar om Lieven De Cauter (57) te interviewen. De Cauter is een bekend figuur in het Belgische publieke debat en een veelgevraagd professor op kunstacademies en universiteiten. Terwijl ik door het raam kijk, valt me op hoeveel lachende mensen er voorbijkomen. Alsof ze alle tijd en rust hebben om van het leven te genieten.

Het staat haaks op het beeld dat De Cauter schetst in zijn recentste boek Metamoderniteit voor beginners. Lees hier meer over De Cauters nieuwste boek. De wereld beschrijft hij als een ‘overbevolkt, chaotisch en zwaar vervuild landschap.’ Volgens De Cauter botst het vooruitgangsdenken tegen de grenzen van de aarde. Een klimaatramp dreigt, de bevolkingsgroei explodeert: ‘Met catastrofale, indien al niet fatale gevolgen.’

Terwijl mijn gedachten afdwalen, komt De Cauter aanlopen. Hij heeft halflang krullend haar en beweegt zich soepel en met grote passen door de menigte. Een beetje jongensachtig, met een glimlach op zijn gezicht.

Naar aanleiding van zijn onheilspellende uitspraken Eerder schreef Tomas dit artikel over De Cauters boek Metamoderniteit voor beginners. had ik een ander iemand verwacht, maar bij De Cauter gaan optimisme en pessimisme hand in hand: ‘Pessimisme in theorie, optimisme in de praktijk’ is zijn lijfspreuk.

Is het echt zo slecht met de wereld gesteld?

‘Ik moet toegeven dat ik weleens vergeet te zeggen dat we het op dit moment in het Westen heel goed hebben. We hebben nog nooit zo lang geleefd. Nog nooit zo veel welvaart gekend. Als ik naar mijn studenten kijk, denk ik: het paradijs is nu. Ze kunnen op reis, ze kunnen hun hele leven lezen, films kijken, ze mogen met hun liefje slapen, wat dan ook.’

‘De aarde die uitput, de olie die opraakt, een uitzinnige drang naar groei: we leven in een paradijs dat gebouwd is op drijfzand’

‘Maar soms vraag ik me af of ze wel doorhebben dat het paradijs ook een achterkant heeft. De aarde die uitput, de olie die opraakt, het extractivisme, de massale vervuiling, de overbevolking en een uitzinnige drang naar groei. Het is een paradijs dat gebouwd is op drijfzand.’

En om niet weg te zakken in dat drijfzand moeten we stoppen met het denken in termen van groei en vooruitgang?

‘Als je het puur biologisch bekijkt, hebben we te weinig natuurlijke vijanden en blijven we maar uitbreiden. De impact van de menselijke soort kunnen we inmiddels zelfs in geologische lagen ontdekken en noemen we het Antropoceen. Dus of we het nu willen of niet: we zullen iets moeten doen als we de toekomst van onze kleinkinderen veilig willen stellen.’

Gaat het niet tegen de intuïtie van de mens in om te zeggen: we stoppen met groeien?

‘Het denken in termen van groei zit zo diep in ons, dat er zelfs mensen zijn, bijvoorbeeld de ecomodernisten, Lees hier wat de ecomodernisten willen. die tegelijk willen groeien en krimpen. Ze geloven dat we de groei zo kunnen draaien dat we onze voetafdruk kunnen verkleinen. Dat is onverantwoord vooruitgangsoptimisme, maar tegelijk ook logisch. Want dat vooruitgangsdenken is zowat de kern van de moderniteit.’

‘En toch is er veel wat je als burger zelf kan doen. Mensen nemen meer en meer vliegtuigen, terwijl één keer vliegen gelijkstaat aan een jaar lang je huis verwarmen. Activisten zijn trouwens niet beter dan de rest. Die nemen ook volop vliegtuigen naar protestacties of bijeenkomsten over een duurzame toekomst. Die contradictie zie je overal, het is deel van onze levenswijze.’

‘Wat ik zelf heb gedaan, en wat ik iedereen aanraad, is het aantal vluchten dat je per jaar maakt bij te houden. Elk jaar vloog ik meer. En toen ik al die cijfers naast elkaar hield, zei ik tegen mezelf: ik stop. Ik vlieg nu gemiddeld één keer per jaar.’

Maar alle verantwoordelijkheid bij burgers leggen, lijkt me niet de oplossing.

‘We moeten ook de grotere structuren zien. Het concept van ‘de ander’ zullen we moeten uitbreiden, maar de mens als de maat van alle dingen dateert reeds uit de Griekse Oudheid. Dit sofistische idee vormt de basis van veel westerse filosofieën. Je komt het ook tegen in religie. Adam als koning van de schepping. En later maakt de filosoof René Descartes de mens nog groter door hem af te schilderen als subject dat de aarde kan verwerpen als object. Die splitsing van subject en object zit diep in ons denken en doen geworteld, maar we moeten er toch echt vanaf om de nodige verandering teweeg te brengen.’

De Cauter schiet van het ene naar het andere voorbeeld om zijn punt te verduidelijken. Want het concept van ‘de ander’ uitbreiden, vindt hij, betekent niet dat we bijvoorbeeld dierenleed en mensenleed over dezelfde kam kunnen scheren. Dat stoort hem weleens aan de posthumanisten: Ik schreef eerder dit stuk over wat posthumanisme is. zo gefocust op natuur en dieren dat ze de eigen medemensen vergeten.

‘Laten we niet uit het oog verliezen dat duizenden vluchtelingen aan de grenzen van Europa in erbarmelijke omstandigheden vastzitten’

De Cauter: ‘Ik vind dat we hoofd- en bijzaken soms verwarren. Neem het debat over onverdoofd slachten in België. Ik zou bovendien liever een schaap zijn dat een leven in de wei heeft gehad en door een moslim met een mes wordt gedood, dan een kip die in een fabriek heeft gezeten, een afschuwelijk leven heeft gehad, maar wel op de juiste manier geslacht wordt.’

‘Dus als ik het zoveelste artikel over dierenleed lees, dan denk ik: laten we niet uit het oog verliezen dat duizenden vluchtelingen op dit moment aan de grenzen van Europa in erbarmelijke omstandigheden in detentiecentra vastzitten en met duizenden die verdrinken in de Middellandse Zee.’

U beschrijft in uw boek Metamoderniteit voor beginners het idee van een ecologische welvaartsstaat.

‘Dat verwijst naar een systeem waarin herverdeling centraal staat en de nadruk ligt op ontplooiingsmogelijkheden voor zoveel mogelijk mensen. Het evenwicht tussen ‘het private,’ ‘de staat’ en ‘het gemeengoed’ moet hersteld worden. Veel zaken die nu geprivatiseerd zijn zouden terug naar het gemeenschappelijke domein moeten. Juriste Femke Wijdekop sprak ook over de commons toen Lynn en ik haar met andere jonge denkers interviewden. Lees hier het stuk terug. Naar de zogenoemde commons. Grond, bijvoorbeeld. Dat is een fictieve koopwaar, want je kan geen grond produceren, behalve de Nederlanders dan, maar die zijn daarin een uitzondering. Grond zouden we uit de privatisering moeten trekken. Net zoals de oceanen. Dat is absolute commons. De lucht trouwens ook.’

Maar dat betekent dat de mens, het ‘subject’, de aarde wederom als ‘object’ onderwerpt aan regels en institutionalisering.

‘Dat is inderdaad een zwakte van het idee van de commons. Het is zeker spijtig te beseffen dat de oceanen alleen zullen overleven als wij er een institutionele bescherming omheen bouwen. Misschien moeten we leren om iets ‘ontoe-eigenbaar’ te maken. Maar verklaren dat iets niet kan worden toegeëigend is en blijft een wettelijke verordening.’

‘Je kan zeggen: het ontoe-eigenbare moeten we institutioneel verankeren, moeten we in een soort common law vastleggen. Maar de vraag is of je dan toch niet in dat Antropocentrische wereldbeeld blijft hangen. Wij, de mensen, stellen de wet aan de oceanen, stellen de wet aan de lucht, aan Mars. Maar wie zijn wij om dat te doen? Liever dan een gemeenschap aanwijzen die waakt over de oceanen zou ik willen zeggen: laat de oceanen gewoon zijn.’

Maar is dat niet naïef? Zit het niet in de mens om dingen uit te buiten of er iets van te maken?

‘Er zijn genoeg voorbeelden van primitieve culturen waar wel degelijk een symbiose met niet-mensen werd aangegaan. Alleen denken wij in het Westen dat groei en vooruitgang inherent zijn aan mens-zijn en dat alles en iedereen dus steeds maar moet groeien.’

‘Zelfs de verpakkingsindustrie moet groeien. Het gevolg daarvan is een verpakking in een verpakking. Koekjes bijvoorbeeld. En er is allemaal een goede reden voor, koekjes blijven langer vers als je ze ook nog eens apart verpakt, maar het is ook waanzin. Plastic is bovendien een van de meest eeuwige en niet-duurzame materialen die we kunnen verzinnen. Het duurt honderden jaren voordat het vergaat. We moeten stoppen met groeien en denken in kringen.’

‘We moeten stoppen met groeien en denken in kringen’

Het circulaire denken kan zowel op groot- als kleinschalig niveau plaatsvinden.

‘Het is heel simpel. Eetafval gebruik ik als compost in de tuin. Zelfs onze uitwerpselen zijn bruikbaar. Er is in Brussel een park met een zogenoemd droog toilet Lees hier hoe dat werkt. dat menselijke uitwerpselen verwerkt tot compost. Korte ketens en kleine kringen: daar ligt de toekomst. Niet in uranium uit Afrika hiernaartoe halen om er een kerncentrale mee te bouwen. Leg gewoon een zonnepaneel op je dak. Kijk om je heen: er zijn zoveel kansen, ook in economisch opzicht.’

Luister: deze idealist brengt de nieuwe economie in de praktijk Vandaag interviewt Lex Bolmeijer Henry Mentink, de oprichter van de autodeelinitiatief MyWheels. In het oude Veerhuis in Varik, een eeuwenoud dorpje in de Betuwe, aan de oever van de Waal, wil hij nu een centrum bouwen dat de wereld verandert. Luister het interview met Henry Mentink terug

‘Toen Al Gore in 2007 de Nobelprijs voor de Vrede ontving,heeft er een kentering in ons collectieve besef plaatsgevonden. Toch, in feite zijn de eerste alarmsignalen al gegeven in de jaren zeventig. Al vaker in deze serie is er verwezen naar de jaren zeventig als beginpunt. Zie bijvoorbeeld dit artikel. Denk aan ‘Grenzen aan de groei,’ het fameuze rapport van de club van Rome.’

‘Van veel alternatieven en emanciperende bewegingen die toen als geitenwollen sokken werden afgeschilderd, zien we nu in dat ze toch gelijk hadden. Ik vind dat hoopvol.’

‘Dat geldt ook voor onze christelijke roots. Ik ben tegen de kerk als machtsinstituut, maar er zaten ook fantastische ideeën in de verhalen van Franciscus, die met de Ander niet alleen de mens, maar ook de zon, maan en vogels bedoelde. Voor Franciscus was de Ander alles: de zon en maan deden mee. Eigenlijk was het een soort animist. Want wie spreekt er nu over de zon en maan als broer en zuster?’

Bent u gelovig?

‘Vroeger was ik overtuigd atheïst. Dat ben ik nog steeds als het om mijn praktische positie gaat, mijn ethiek. In de epistemologie ben ik agnost, in navolging van Immanuel Kant. Maar in de esthetica ben ik pantheïst. In mijn diepste vezels, als ik ’s avonds in mijn tuin naar de zwaluwen kijk en daarna naar de vleermuizen en de maan die door de bamboe heen schijnt, is er dat pantheïstische gevoel: alles is één. En dan kan je de mystiek van het delen, of de christelijke naastenliefde toelaten. Dat gevoel moeten we zien terug te vinden.’

Maar hebben we daar niet ook en vooral verandering op politiek niveau voor nodig?

‘Absoluut. Dat zie je ook langzaam gebeuren. Het Slow Science Manifesto Zie hier het Slow Science Manifesto. in België of de Maagdenhuisbezetting in Nederland tonen dat daar waar het vooruitgangsdenken hard toe heeft geslagen, mensen nu zeggen: sorry, dat gaan we niet meer doen. Er is tegenwind.’

‘Op grotere schaal zou je ook Bernie Sanders, Jeremy Corbyn, de mensen van Podemos Hagar Jobse schreef onlangs dit stuk over Podemos. of Syriza kunnen zien als voorbeelden van politici die het niet meer pikken. Er zijn anti-lichaampjes aan het werk die zeggen: het is waanzin om over alles na te denken in termen van investering en return of investment. Want zo werkt het leven niet. Dat is geen cirkel.’

‘De grote vraag blijft hoe zwaar deze opkomende bewegingen en initiatieven Eerder sprak Tomas Lieven De Cauter. Lees hier dat stuk hier. in het grotere plaatje wegen en of ze ons werkelijk kunnen overtuigen dat het wereldsysteem onhoudbaar is. Zodat we massaal zullen opstaan en zeggen: we gaan het anders doen.’

PENALTY Honderden ballen zweven in het zwart als planeten in de ruimte. Door de diversiteit aan kleuren en vormen én het zwart als tentoonstellingsruimte lijkt dit een ode aan de bal. Met de serie PENALTY gebruikt fotografe Mandy Barker de bal om de vervuiling van de oceaan zichtbaar te maken. Via een oproep op sociale media vond ze 89 mensen bereid ballen te zoeken langs verschillende kustlijnen. In totaal zijn er in vier maanden tijd 992 ballen gevonden. Bekijk hier meer werk van Mandy Barker

Meer over ‘het einde van de mens als maat der dingen’?

Deze filosoof beschrijft ‘de vernegering’ van de mens (ja, dat lees je goed) Het menselijke van de mens gaat verloren. Daarvoor in de plaats komt de ‘Neger.’ Een mens die de status krijgt van een ding, iets wat je kunt bezitten en waar je handel mee kunt drijven, zegt filosoof Achille Mbembe. Ik interviewde hem in Parijs voor onze serie over ‘Het einde van de mens als maat der dingen.’ Lees mijn verhaal hier terug Posthumanisme: wat is het? (En waarom zou je emancipatie van dingen willen?) Een ezel in de hoofdrol, een parlement der dingen. ‘Posthumanistische’ performances confronteren het publiek met de veranderende relatie tussen mens, dier en natuur. Ik zocht uit wat het idee erachter is en waar het posthumanisme vandaan komt. Lees mijn verhaal hier terug Voor de wet zijn dieren hetzelfde als dingen. Blijft dat zo? In de Verenigde Staten wordt campagne gevoerd om vier chimpansees erkend te krijgen als personen, zodat ze hun gevangenschap kunnen aanvechten. Wat zegt dit over de geprivilegieerde positie van mensen? En hoe staat het met de dierenemancipatie in Nederland? Lees het verhaal van Lynn hier terug