Stel je voor: een volledig zelfvoorzienende stad, onafhankelijk van fossiele brandstoffen. Er is geen spoortje verspilling: alles wordt gerecycled, afval bestaat niet. Evenmin als overbevolking of milieuvervuiling. De stad is schoon, ultraefficiënt en ook nog eens extreem welvarend. De 200.000 inwoners maken jaarlijks 7,8 miljard euro winst.

Zou zo’n stad kunnen bestaan? Kunstenaar denkt van wel. Tussen 2005 en 2010 gaf hij zijn ideeën vorm aan de hand van een serie tekeningen, maquettes, plannen en sculpturen. Uit die kunstwerken blijkt al snel de duistere keerzijde: in het belang van winstmaximalisatie draait de stad op slavernij en zelfs kannibalisme is allesbehalve taboe.

Wanneer je de tentoonstelling binnenkomt, loop je meteen tegen een kunstwerk aan dat de lugubere kern van Slave City vormt: een soort mensenverwerkingsmachine die het midden houdt tussen een ziekenhuis en een slachthuis. Er staat een operatietafel klaar, verderop hangen menselijke karkassen aan vleeshaken. Wanneer de slaven hier de stad binnenkomen, wordt direct berekend hoe hun lichamen het efficiëntst ingezet kunnen worden. Zijn ze sterk, kunnen ze een paar jaar als dwangarbeider aan de slag. Daarna worden hun organen geoogst voor hergebruik door niet-slaven; het vlees belandt op de borden van medeslaven en de rest wordt verwerkt tot biologisch verantwoorde brandstof. Hoe heerlijk efficiënt!

In de tentoonstelling ‘Slave City’ van Joep van Lieshout. Foto’s: Peter Cox

Slapen in een gigantische baarmoeder

Joep van Lieshout maakt onder de naam Atelier Van Lieshout kunst die tegen vormgeving en architectuur aan schuurt. Vaak gebruikt hij het menselijk lichaam voor zijn ontwerpen: denk aan een in de vorm van een uitvergroot darmstelsel, of een gigantisch vrouwelijk waarin je kunt wonen (de ene eierstok herbergt een minibar, de ander een wc).

Van Lieshout opereert aan de randen van de ultragereguleerde samenleving, op zoek naar manieren om regelgeving te omzeilen

De werken zijn gemaakt met een flinke dosis humor, maar zijn tegelijkertijd kritisch. Niet door letterlijk kritiek te leveren op de manier waarop de maatschappij is ingericht, maar door alternatieven voor te stellen. Van Lieshouts werk gaat vaak over zelfvoorziening, duurzaamheid en autonomie. Zo ontwerpt hij een soort caravans die in theorie kunnen worden bewoond door individuen of gemeenschappen die niet afhankelijk zijn van de staat. De bijvoorbeeld: een container gevuld met alles wat je nodig hebt om jezelf in leven te houden zonder aan de markteconomie deel te nemen.

Van Lieshout opereert aan de randen van onze ultragereguleerde samenleving, op zoek naar manieren om regelgeving te omzeilen, al dan niet onder de vlag van kunst. Dat is niet alleen een gedachtespel, het heeft ook politieke consequenties: in 2001 ontwierp Van Lieshout bijvoorbeeld een mobiele voor

Een vrijstaat met zelfgemaakte kanonnen

In 2001 bracht Van Lieshout zijn ideeën in de praktijk en stichtte hij het utopische AVL-Ville, een anarchistische zelfvoorzienende vrijstaat in de Rotterdamse haven. De bewoners verbouwden gewassen, slachtten varkens, stookten alcohol en maakten zelf medicijnen. Advocaat Gerard Spong stelde een grondwet op en er was een munteenheid gebaseerd op de waarde van een biertje in plaats van goud. Ook waren er zelfgemaakte wapens om de vrijstaat te verdedigen, iets waar de échte Nederlandse staat (niet geheel onbegrijpelijk) niet blij mee was: het monopolie op geweld ligt nog altijd bij de overheid. Na een jaar waren de autoriteiten zo geïrriteerd dat AVL-Ville opgedoekt moest worden.

Maar ook onschuldiger projecten, zoals Van Lieshouts composttoiletten waarbij geen schoon drinkwater verspild hoeft te worden, zijn illegaal: ze voldoen niet aan de regelgeving voor sanitaire voorzieningen. En dat terwijl ze een veel milieuvriendelijker alternatief bieden. Het zet je aan het denken over bureaucratie en machtsstructuren: in wiens belang is het eigenlijk dat er overal vergunningen voor nodig zijn?

Hoe kun je Slave City bekijken?

Gerichte provocatie om kijkers aan te zetten tot nadenken: daar is Van Lieshout goed in. Toen ik door de tentoonstelling liep en de kunstwerken als losse objecten bekeek, deden ze me eerlijk gezegd niet zoveel.

Het zijn niet zozeer de losse voorwerpen die interessant zijn, maar het gedachte-experiment dat ze verbeelden

Maar toen ik de catalogus las en me verdiepte in de filosofie achter het project, ging ik de groep kunstwerken anders beschouwen: meer als een roman. Toen viel het kwartje pas. Het zijn niet zozeer de losse voorwerpen die interessant zijn, maar het gedachte-experiment dat ze verbeelden. Net als of vertelt Slave City een verhaal van een samenleving, maar dan wat losser: je moet je verbeelding net even wat actiever aan het werk zetten.

Samen vormen de kunstwerken een behoorlijk gedetailleerd uitgewerkt voorstel. Met hulp van uitgebreide Excelbestanden is precies berekend wat de hoogst mogelijke opbrengst van mensenlichamen als assets is: zeven uur kantoorwerk; zeven uur zware lichamelijke arbeid; zeven uur slapen en de overige tijd mogen de slaven zuipen en seksen in bordelen (vormgegeven als gigantische spermacel) zodat ze enigszins blij blijven – en dus zo productief mogelijk. Tot het moment is aangebroken dat het winstgevender is om hun lichamen te recyclen.

In de tentoonstelling ‘Slave City’ van Joep van Lieshout. Foto’s: Peter Cox

Het voorstel voor Slave City is natuurlijk enigszins tandeloos zolang het als kunst in een museum staat: kritisch of niet, het blijven kostbare objecten die je niet aan mag raken en alleen bereikbaar zijn voor de kleine elite die het museum bezoekt en rijke verzamelaars die ze als luxeartikelen kopen. Het is een kunstenaar die deze maatschappij voorstelt, niet een enge politieke leider of doorgeslagen multinational. Maar die rare positie van de kunstwereld kan ook een kracht zijn.

Illustratief is Van Lieshouts oude Mercedes die ten tijde van AVL-Ville was voorzien van een zelfgebouwd kanon. De autoriteiten wilden het voertuig in beslag nemen en vernietigen, maar Museum Boijmans Van Beuningen was er net op tijd bij en kocht de auto als kunstwerk aan voor de Toen verdween de noodzaak om de auto te vernietigen: in het museum vormen de meeste objecten geen concrete bedreiging van de openbare orde meer. Maar dat maakt de ideeën waar ze voor staan niet minder krachtig.

Verknipt en grotesk: net echt

Slave City staat zo ver van de werkelijkheid af, dat niemand het serieus neemt als concreet voorstel. Maar dan dringt een ongemakkelijk besef door: het zou niet de eerste keer zijn dat men zo geobsedeerd is door winst, dat alle ethiek overboord wordt gezet en mensenlichamen worden. Zo roepen schetsen voor Slave City associaties op met ontwerpen voor waarop precies staat ingetekend hoeveel tot slaaf gemaakte mensen in het ruim passen om als vrachtlading verscheept te worden over de Atlantische Oceaan.

Ook de associatie met concentratiekampen is niet ver weg. Die begonnen eveneens, nog geen tachtig jaar geleden, als lugubere ideeën op de tekentafel. Maar er bleken meer dan genoeg mensen bereid om de infrastructuur voor het zo goedkoop en efficiënt vernietigen van mensen te bouwen en de gruwelijke plannen in werking te stellen. Ook in Auschwitz was gedacht aan een voor de gevangenen met extra privileges.

Maar Slave City gaat niet alleen over het verleden. De manier waarop alle ethiek opzij wordt geschoven voor winstmaximalisatie doet denken aan de werkwijze van overheden en bedrijven. De bio-industrie bijvoorbeeld, waarin de lichamen van levende wezens precies zo worden behandeld: als consumptiegoederen, machines die melk, vlees en eieren produceren. Onvrijwillige orgaandonatie is de harde en de levens van de allerarmsten op onze wereld lijken niet eens zoveel beter dan die van de imaginaire slaven.

Hoe langer je erover nadenkt, des te ongemakkelijker het wordt. Het wrange is dat Slave City niet eens zo erg is wanneer je je niet identificeert met de slaven maar met de rijke bovenlaag van de stad. Die bewoners zijn onafhankelijk, schoon en rijk. Ze moeten alleen hun ogen sluiten voor de ongelijkheid waar hun eigen comfort op gebaseerd is. De parallellen met onze werkelijkheid zijn akelig helder.

Meer weten? Slave City is tot en met 2 oktober te zien in De Pont in Tilburg. Lees hier meer over de expositie Op de hoogte blijven van alle kunst en cultuur op De Correspondent? Cultuurcorrespondenten Lynn Berger, Marian Cousijn en Nina Polak houden je met de wekelijkse nieuwsbrief ‘het Cultuurberaad’ op de hoogte van alles wat er op De Correspondent verschijnt over kunst en cultuur. Daarnaast tippen ze boeken, films, tentoonstellingen en meer. Geef je hier op voor onze nieuwsbrief!

Meer lezen?

Over een kunstwerk heen plassen? Als het een statement is, prima Sonsbeek, de schone slaapster onder de kunsttentoonstellingen, werd dit jaar wakker gekust door het Indonesische curatorencollectief ruangrupa. Wat blijkt: een tentoonstelling kan ook een discussie zijn, in plaats van een monoloog. Lees mijn verhaal hier terug Negen kunstwerken over de natuur die je gezien moet hebben, gewoon op je laptop De natuur en het internet: twee uitersten? Kunstenaar Jan Robert Leegte laat zien dat het wel meevalt. En je hoeft er niet eens voor achter je computer vandaan te komen. Lees mijn verhaal hier terug