Als je alleen een hamer hebt, lijkt alles op het brilletje van Dijsselbloem

Waarom doet een land zich zoiets aan?

In de afgelopen dagen las ik tientallen stukken over de ultieme oorzaak van Brexit. Het zou een strijd zijn tussen jong en oud, laag- en hoogopgeleid, mannen en vrouwen en twee oud-klasgenoten: Boris Johnson en David Cameron. Het zou een logisch gevolg zijn van zes jaar aan bezuinigingen, of juist de ultieme consequentie van decennia aan immigratie. Sommigen wisten zeker dat de oorzaak economisch was: hele gemeenschappen hadden hun lonen zien stagneren en banen verdwijnen. Anderen bezwoeren dat Brexit juist in culturele termen moest worden begrepen: dit was een volk dat zijn eigen identiteit wilde behouden. En dan had je nog de mensen die dachten dat het bovenal een kwestie van leugens en domheid was, verspreid door kranten die zelfs De Telegraaf politiek correct doen lijken.

Elke keer dacht ik: ja, dat moet eraan bijgedragen hebben. Toch had ik het gevoel dat er nog iets onder lag: een diepere crisis waarvan al deze verklaringen slechts symptomen zijn.

Dat vermoeden werd alleen maar sterker toen ik Jeroen Dijsselbloem op televisie zag.

Een journalist vroeg de minister of een Nexit nu ook een stap dichterbij was gekomen. ‘Neuh,’ schamperde Dijsselbloem, ‘dat denk ik absoluut niet.’ Een referendum zou alleen maar ‘instabiliteit’ brengen en dat is natuurlijk slecht voor de economie. ‘Alles wat toevoegt aan de instabiliteit, daar zal ik mij tegen verzetten.’

Hier was een politieke klasse aan het woord die gelooft dat politiek over koopkracht en beurskoersen gaat

Het bleek een patroon te zijn: de ene na de andere politicus die werd gevraagd naar een mogelijke Nexit gaf geen inhoudelijke verdediging van de Europese samenwerking. ‘Referenda creëren onzekerheid,’ vertelde Sybrand Buma (CDA), ‘juist in een tijd dat er duidelijkheid moet komen.’ Ook Halbe Zijlstra (VVD) maakte zich vooral zorgen over de ‘onzekerheid’ die een Nexit zou creëren. Premier Mark Rutte benadrukte dat een referendum ‘totaal onverantwoord’ zou zijn. Want: onzekerheid, financiële markten, enzovoorts.

Hier was een politieke klasse aan het woord die gelooft dat politiek ten diepste over koopkracht en beurskoersen gaat. Het Engelse Remain-kamp was er ook op blijven hameren: stem voor, als je portemonnee je lief is. Kijk maar naar deze doorrekening van dit gerenommeerde bureau.

Het maakte allemaal weinig indruk op stemmers die al jaren voelen dat ze weinig te verliezen hebben. Waarom zou je ook geloven in politici die na 2008 beweerden dat hun ‘hervormingen’ (lees: bezuinigingen) als een verjongingskuur zouden werken? Waarom zou je stemmen op politici die je bang willen maken met verhalen over ‘onzekerheid’ op financiële markten als je zelf alle zekerheid over je werk en inkomen al verloren hebt? Waarom zou je vertrouwen op de ‘experts’ die je ook wijsmaakten dat de globalisering een feestje zou worden, dat de euro je een extra weeksalaris zou opleveren en dat iedereen beter af zou zijn met wat meer ongelijkheid?

In de afgelopen dagen was er veel verontwaardiging over leugenaars als Nigel Farage en Boris Johnson, die na het referendum de ene na de andere belofte inslikten, zoals Geert Wilders in 2010 zijn ‘enige breekpunt’ (verhoging van de AOW-leeftijd) meteen liet vallen. Maar is er eigenlijk een wezenlijk verschil met iemand als Jan Kees de Jager (oud-minister van Financiën, CDA), die in 2011 met droge ogen beweerde dat alle leningen aan Griekenland zouden terugkomen, met rente nog wel?

Ik geloof niet dat er veel Leavers zijn die echt denken dat een Brexit de weg naar de hemel plaveit. Ik denk ook niet dat ze politici als Farage en Johnson, Wilders en Trump veel geloofwaardiger vinden dan de regering. Velen weten dondersgoed dat zij minstens zo erg zijn, of nog erger. Maar de behoefte om die klasse van zelfgenoegzame managers, technocraten en journalisten die zichzelf zo redelijk vinden een dikke vinger te geven, is nu eenmaal nog groter.

Ik geloof niet dat er veel Leavers zijn die echt denken dat een Brexit de weg naar de hemel plaveit

‘Als je alleen een hamer hebt, dan lijkt alles op het gezicht van David Cameron,’ schreef een Engelse columniste. Ik moest aan de grijns van Rutte denken. En het brilletje van Dijsselbloem.

Hoe het ook zij: Brexit is het zoveelste symptoom van het falen van het midden. Natuurlijk, van partijen als de VVD verwacht je het inmiddels. Zij hebben al lang niets meer te maken met het ‘liberalisme’ zoals dat ooit een serieuze ideologie voor een brede achterban was. De VVD is synoniem geworden aan de bankenlobby, de tabakslobby, de Uberlobby, de JSF-lobby, en iedere andere lobby die de klasse van renteniers nog rijker wil maken.

Wat pas echt onverteerbaar is, dat is het falen van de partijen waarvan je beter verwacht. In heel Europa is links, en in het bijzonder de sociaaldemocratie, verleerd hoe het mensen kan inspireren. Juist bij deze politici is het zo pijnlijk dat ze hun mond vol hebben van ‘onzekerheid’ en ‘financiële markten’ in plaats van een inhoudelijke, waardegedreven verdediging van Europa.

‘Als mensen geen hoop hebben, dan worden de verkopers van slangenolie rijk,’ verzuchtte een Engelse blogger. En inderdaad: als we nu geen verhaal vinden dat hoog- en laagopgeleid, jong en oud, winnaar en verliezer bij elkaar brengt, dan zullen kwakzalvers als Farage en Wilders alleen maar verder oprukken – hoe vaak ze ook een leugenaar blijken in de factcheck van nrc.next.

Wat we nu nodig hebben, dat is hoop zonder optimisme. Dat zijn radicale ideeën over een nieuwe, participatieve democratie, over een verzorgingsstaat die mensen verheft in plaats van vernedert, over immigratie die een land sterker maakt in plaats van in stukken scheurt. Dat is geen jippie-jee D66-verhaal, dat het alleen goed doet bij carrièregeile studenten en vrolijke starters in Utrecht of Amsterdam. Het is een verhaal dat hoop biedt aan diegenen die al veel te lang geen hoop meer hebben gehad.

In Den Haag circuleert nu een lijstje van nog eens 50 miljard euro aan mogelijke bezuinigingen. Het is opgesteld door ambtenaren van het ministerie van Financiën en bedoeld als een ‘menukaart’ voor de verkiezingen van volgend jaar. Een lijstje met veelbelovende investeringen is er niet - en dat zegt alles wel over onze tijd.

Lees verder: