De tentoonstelling Manifesta tovert Zürich om tot gigantisch kunstwerk

De regen stort met bakken uit de hemel op een groepje kunstjournalisten voor een etalageruit op een binnenplaats in Zürich. Ze proberen een glimp op te vangen van wat zich binnen afspeelt: een grote zwarte hond die braaf stilzit terwijl hij een knipbeurt krijgt van een professionele hondentrimmer.

Van een afstandje slaat een man van eind veertig met kort blond haar het tafereel geamuseerd gade. Het is kunstenaar Christian Jankowski, curator van de elfde editie van Manifesta, de reizende kunstbiënnale die dit jaar in Zürich is neergestreken. De hondentrimsalon is een samenwerking tussen de Belgische kunstenaar Guillaume Bijl Info over de joint venture van Bijl lees je hier. en eigenaar van Hundesalon Dolly Jacqueline Meier.

Het is een van de dertig zogenoemde joint ventures die op uitnodiging van Jankowski tot stand zijn gekomen: kunstwerken die het resultaat zijn van een samenwerking tussen een kunstenaar en iemand uit Zürich die een ander beroep uitoefent.

De resultaten zijn niet alleen te zien in twee officiële kunstinstituten, maar ook op de dertig werkplekken van die Zürichers: van een snackbar tot een privékliniek, van een boksschool tot een kerkhof. Op die manier dringt de tentoonstelling diep door in de stad en worden ook de mensen bereikt die niet zo snel naar het museum gaan. Werkt dat?

Een kunstenaar als curator betekent ook: een curator als kunstenaar

Een kunstenaar inzetten als curator: vaak levert het verrassende concepten op. Maar de kans is groot dat de tentoonstelling als geheel eigenlijk één groot kunstwerk wordt. Hoewel Jankowski het nadrukkelijk ontkent, is het moeilijk Manifesta niet te zien als zijn omvangrijkste kunstwerk tot nu toe.

Wat mist, zijn kunstwerken die je direct raken, zonder dat ze van je vragen dat je je eerst uitgebreid in de context verdiept

Samenwerken met mensen uit andere beroepsgroepen om de grenzen van kunst te slechten is immers zijn handelsmerk. Het levert charmante, humoristische en licht ontregelende kunstwerken op.

Zo zette hij voor Casting Jesus De trailer van Casting Jesus. (2011) geestelijken van het Vaticaan in als een jury om audities voor de rol van Jezus te beoordelen.

En werkte hij voor Strip the auctioneer (2009) samen met een veilingmeester, die zijn eigen kledingstukken veilde: wat werd verkocht, moest ter plekke uitgetrokken worden.

Van de dertig kunstenaars die nieuw werk hebben gemaakt voor Manifesta, is het maar weinigen gelukt om Jankowski’s lichtvoetige signatuur te ontstijgen. Het geheel lijdt er niet onder: charme, humor en lichte ontregeling zijn immers fijne ingrediënten voor een tentoonstelling.

Maar de vraag dringt zich op of de kunstwerken an sich wel interessant genoeg zijn. Wat mist, zijn kunstwerken die je direct raken, zonder dat ze van je vragen dat je je eerst uitgebreid in de context verdiept.

Die context is overigens wel heel fascinerend. De tentoonstelling, getiteld What people do for money, stelt – vlak nadat de Zwitsers in een referendum een voorstel voor het basisinkomen wegstemden – interessante vragen over de relatie tussen arbeid en identiteit. Wie je bent is immers diep verbonden met wat je doet: met je beroep. In een tijd waarin steeds meer werk door machines wordt overgenomen en maar weinig mensen hun droombaan uitoefenen, leidt dat tot een gemeenschappelijke identiteitscrisis.

Een speurtocht door de stad

Zo leer je, met een tentoonstellingsplattegrond op zak, Zürich kennen aan de hand van de beroepen die er worden uitgeoefend. Uit alles blijkt dat het een welvarende stad is: de straten zijn brandschoon, het openbaar vervoer is pico bello in orde en overal prijken reclames voor dure horloges, dure chocolade en dure banken.

Een vreemde ervaring is het vervolgens wel: als kunsttoerist een privéziekenhuis binnenstappen. Bij de receptie ligt een stapel A4’tjes met de uitslag van een echo en een bloedonderzoek van schrijver Michel Houellebecq: resultaat van de samenwerking die hij in de hoedanigheid van kunstenaar aanging met een internist. Een bijzonder sterk kunstwerk Info over de joint venture van Houellebecq. levert het niet op.

Verder naar een chic hotel, waar het personeel wat ongemakkelijk rondloopt in eenarmige oranje hesjes: een samenwerking van kunstenaar Franz Erhard Walther Info over de joint venture van Walther. en een textielontwikkelaar. Bij een exclusieve horlogewinkel Info over de joint venture in de horlogewinkel. wordt het personeel zichtbaar nerveus van het toegestroomde kunstpubliek.

In een tandartspraktijk zijn enkele kunstwerken op verzoek van patiënten weer verwijderd. Niet geheel onbegrijpelijk: de foto’s van slagroomsoezen waar uitgevallen tanden in zijn gedrukt (een samenwerking tussen kunstenaar Torbjørn Rødland Info over de joint venture van Rødland. en tandarts Danielle Heller Fontana) schuren heerlijk, maar met een wortelkanaalbehandeling in het vooruitzicht zou ik er liever ook niet naar kijken.

Maar wacht, er is meer. 80.000 kilo poep bijvoorbeeld

De spectaculairste kunstwerken zijn in de instituten te vinden. The Zurich Load bijvoorbeeld: een joint venture tussen kunstenaar Mike Bouchet Meer info over de joint venture van Bouchet. en Philipp Sigg, een medewerker van een waterzuiveringsinstallatie. Het bestaat uit 80.000 kilo gedroogd slib, de opbrengst van een dagje rioolzuiveren. De zaaltekst vermeldt triomfantelijk: alle stadsbewoners die de bewuste dag hun poep hebben doorgespoeld, hebben aan dit kunstwerk meegewerkt.

Over participatiekunst gesproken. Alleen al vanwege de stank is het een onvergetelijk kunstwerk, maar het leunt wel heel zwaar op het tentoonstellingsconcept van Jankowski: het sterkste aspect van het kunstwerk blijft het verhaal.

Wat dat betreft is The Zurich Load kenmerkend voor Manifesta. Het is sympathiek dat kunst van zijn serieuze voetstuk wordt gehaald, maar soms schuurt het tegen het melige en nihilistische aan. Ja, iedereen kan kunst maken, of je nu politieagent bent, pastoor, of zomaar een argeloze burger die de wc doortrekt. Maar dat wil niet zeggen dat iedereen goede kunst kan maken.

Gelukkig worden Manifesta’s joint ventures aangevuld door de Historical Exhibition, een tentoonstelling met wat oudere kunstwerken die over arbeid en beroepen gaan. Het fijne aan zulke grote tentoonstellingen: er zitten altijd wel parels tussen.

Het werk van Sophie Calle Meer info over Sophie Calle. bijvoorbeeld, die in 1980 een privédetective inhuurde om zichzelf te laten schaduwen. Een joint venture avant la lettre eigenlijk, waarbij de detective onbewust een bijdrage levert aan een performancekunstwerk.

Ook in mijn favoriete werk van de tentoonstelling, de video Symbolic Threats van het Duitse duo Wermke / Leinkauf, De website van Wermke / Leinkauf. worden niet-kunstenaars onbewust deel van het kunstwerk. In de zomer van 2014 beklimt het duo ongezien de Brooklyn Bridge in New York en vervangt de Amerikaanse vlaggen die daar fier bovenop wapperen door witte exemplaren. De mysterieuze – en onschuldige­ – actie brengt een golf aan paniekerige media-aandacht teweeg. Symbolic Threats toont fragmenten Hier bijvoorbeeld een fragment van CNN. van nieuwslezers die suggereren dat het om een terroristische aanslag gaat en een in verlegenheid gebrachte politiechef verklaart niet te rusten voor de verantwoordelijken gestraft zijn. Hoewel de witte vlag symbool staat voor vrede, denkt iedereen aan oorlog.

Het is een kunstwerk dat alles in zich heeft: een origineel idee, een wonderbaarlijk goed gelukte uitvoering, subtiel engagement, humor en niet te vergeten schoonheid. Geen van de afzonderlijke joint ventures die speciaal voor Manifesta gemaakt zijn, haalt het daarbij. Maar als we de tentoonstelling nu heel eigenwijs dus tóch beschouwen als één groot werk van Christian Jankowski, is ze behoorlijk goed geslaagd.

Manifesta 11 bezoeken? Manifesta 11 is tot en met 18 september te bezoeken in Zürich. Hier vind je alle informatie Op de hoogte blijven van alle kunst en cultuur op De Correspondent? Cultuurcorrespondenten Lynn Berger, Marian Cousijn en Nina Polak houden je met de wekelijkse nieuwsbrief ‘het Cultuurberaad’ op de hoogte van alles wat er op De Correspondent verschijnt over kunst en cultuur. Daarnaast tippen ze boeken, films, tentoonstellingen en meer. Geef je hier op voor onze nieuwsbrief! Over een kunstwerk heen plassen? Als het een statement is, prima Nog een grote tentoonstelling die met de editie van deze zomer de grens slecht tussen de kunstwereld en de rest van de wereld: Sonsbeek in Arnhem. Lees mijn bespreking van Sonsbeek hier terug.