Een kwartiertje Wikipedia is een prima medicijn tegen de onwetendheid. Maar wel een tijdelijk medicijn. Want na een paar weken is de onwetendheid terug en snakken we naar een nieuwe dosis Wikipedia.

Om de onwetendheid echt te lijf te gaan, is een tweede medicijn nodig. Een even ouderwetse als onmisbare aanvulling op de onuitputtelijke online encyclopedieën: iemand die ergens veel van weet en daar enthousiasmerend over kan vertellen.

Zo iemand is Michiel Leezenberg, filosoof aan de Universiteit van Amsterdam. En Midden-Oostendeskundige, auteur van meerdere boeken en artikelen over islamitische filosofie en ambassadeur van ons van de maand: van Yusuf Atılgan, naar het Nederlands vertaald door Hanneke van der Heijden.

Ik stelde hem tien vragen over de roman, de auteur, de Turkse literatuur en Turkije toen en nu. Om context te bieden bij ons Boekenclubboek van de maand.

Waarom moeten we De lanterfanter lezen?

‘Grof samengevat zijn er drie redenen. Puur literair gezien is het een heel mooie, sensuele en bij tijd en wijlen erotische roman, zonder banaal of vulgair te worden. In de tweede plaats is het een maatschappelijk interessant boek, omdat het helemaal niet strikt of preuts is. Het laat het vrije Istanbul uit de jaren vijftig zien, en het laat daarmee ook zien dat de Turkse geschiedenis veel rijker en complexer is dan je zou denken op basis van de recente krantenkoppen. Ten derde: lezers die het werk van Orhan Pamuk waarderen, zullen ook De lanterfanter waarderen en er veel in herkennen.’

Wat onderscheidt De lanterfanter van andere boeken uit die tijd?

‘De Turkse literatuur uit die tijd – eind jaren vijftig – was veel moralistischer. Veel didactischer ook, tegen het belerende aan: het volk moest onderwezen worden, en een boek moest een duidelijke boodschap hebben. Dat heeft De lanterfanter helemaal niet. Politiek engagement of volksverheffing speelt eigenlijk geen enkele rol. Het is een psychologisch, realistisch portret van een welvarende nietsdoener in de grote stad.’

Door welke auteurs is Yusuf Atılgan beïnvloed?

‘Dat is nog iets waarmee hij zich onderscheidde: veel Turkse schrijvers waren sterk gericht op de Franse literatuur. Het model van de alwetende verteller die beschrijft wat voor domme dingen zijn personages nou weer doen. Atılgan staat veel dichter bij Amerikaanse auteurs als en Hij is veel modernistischer, hij gebruikt die je ook bij andere Angelsaksische schrijvers ziet, vroege modernisten zoals en

‘Hij is ook absoluut door Russische schrijvers beïnvloed. Ook Atılgan beschrijft de welvarende, nietsdoende klasse, de overbodige mens. Atılgans hoofdpersonen doen denken aan belangrijke hoofdpersonen uit de Russische literatuur: en

‘Er is wel een belangrijk verschil: in de Russische literatuur ging het vaak over rijke, verveelde landheren. De lanterfanter is een echte stadsroman.’

Welke auteurs zijn door Yusuf Atılgan beïnvloed?

‘Orhan Pamuk is een duidelijk voorbeeld – al is Atılgan een sterk realistische auteur, en heeft hij niet dat magisch-realistische van Pamuk. Maar het doelloze rondslenteren door Istanbul, de maatschappelijk ongeïnteresseerde burgers, de nietsdoeners en de stad die heel nauwkeurig en aandachtig wordt beschreven – dat hebben we aan Atılgan te danken.’

Hoe werd de roman ontvangen?

‘In eerste instantie werd De lanterfanter niet begrepen. Tijdgenoten als de meer geëngageerde auteur Orhan Kemal, zagen Atılgans talent wel, maar zo’n roman zonder boodschap vonden ze vreemd. Het heeft jaren geduurd voordat ze inzagen hoe revolutionair De lanterfanter in dit opzicht was.’

Is de roman verouderd of gedateerd?

‘Nee. Het is een nog steeds moderne roman over het grote stadsleven. Het taalgebruik en de stijl zijn ook helemaal niet ouderwets. Simpele zinnen, toegankelijk proza.’

Hoe wordt er in Turkije tegenwoordig tegen de roman aangekeken?

‘Het opvallende is dat De lanterfanter pas heel laat echt populair werd, ruim na Atılgans dood in 1989. Ik heb hier een Turkse editie – dit is de 46ste druk sinds 2001. Het boek wordt tegenwoordig als een klassieker gezien.’

Waar komt die recente waardering vandaan?

‘Ik denk dat Atılgan een leven schetst dat met name Turkse jongeren heel erg aanspreekt. Je zou het kunnen zien als een vorm van verzet tegen het onderdrukkende klimaat in Turkije, tegen de nadrukkelijke islamistische moraal in het Turkije van president Recep Tayyip Erdogan.’

Wat leert de roman over Turkije?

‘We zijn nu snel geneigd te denken dat Turkije altijd een streng land is geweest, en dat de islam een heel preutse religie is. Maar de restrictieve houding tegenover seksualiteit is juist een heel recent verschijnsel. Dat zien we ook in De lanterfanter, dat zich in de jaren vijftig afspeelt, in een in feite veel minder strenge samenleving. De hoofdpersoon heeft allerlei korte affaires, zit openlijk achter vrouwen aan en bezoekt bordelen. Dat wordt allemaal als de gewoonste zaak van de wereld beschreven. Niks schandelijks aan.’

‘Nog niet zo lang geleden had je in het centrum nog allerlei homoclubs waar getrouwde mannen kwamen voor seks met travestieten of transseksuelen. Dat werd allemaal min of meer oogluikend toegestaan. De bordelen zijn inmiddels verdwenen, net als de relatieve openheid – tegenwoordig is er een veel duidelijkere afkeuring. Dat is echt iets van de laatste tien, twintig jaar. Vanuit het platteland, de provinciesteden en de streng islamistische hoek, kwam er verzet tegen het stadse, moderne Turkije. Niet geheel toevallig zijn dat ook de kringen waar Erdogan zijn stemmen vandaan haalt.’

Welke andere Turkse auteurs moeten we lezen?

‘Onder ons gezegd en gezwegen: ik vind dat Yaşar Kemal eerder de Nobelprijs voor de Literatuur had verdiend dan Pamuk. Hij schreef over gevoelige maatschappelijke thema’s als eerwraak, trouw en ontrouw. Hij schreef tegen de seculiere stadspolitiek van het toen moderne Turkije, hij schreef over het platteland, en uit naam van de plattelandsbevolking. Zijn onlangs vertaalde Kleine Memed is een spannende en meeslepende roman vol banditisme, vechtpartijen en romantische liefde.’

‘Een auteur die een beetje vergelijkbaar is met Atılgan is Sabahattin Ali (1907-1948). Ook die is pas ruim na zijn dood écht populair geworden. De roman Madonna in een bontjas is vanaf 1998 79 keer herdrukt, en is pas in het Engels vertaald.’

Schrijf je in voor de boekenclub Wil je meelezen? Meediscussiëren? En als eerste horen welk boek we komende maand gaan lezen? Schrijf je deze week in voor de boekenclub, en ontvang het nieuws en de updates in je mailbox.
Naar het aanmeldformulier
Deze maand in de boekenclub van De Correspondent: Turkijes eerste politieke roman Het is een van de eerste Turkse romans waarin de hoofdpersoon zich verzet tegen de moderne maatschappij. Het is ook ons Boekenclubboek van de maand: De lanterfanter van Yusuf At?lgan. In deze update leg ik uit waarom. Lees hier verhaal van Dries terug

Zo ging het de vorige maand:

De roman Een klein leven is te mooi om waar te zijn, maar ook te lelijk om waar te zijn Hanya Yanagihara bezorgt je kippenvel, rillingen, luidruchtige huilbuien, een gebroken, geheeld, en nog harder gebroken hart. De leeservaring van Een klein leven, dat we deze maand in de Correspondentboekenclub bespreken, is overweldigend. Maar dat is ook de zwakte van de roman. Lees het verhaal hier terug Ontroerend én sadistisch. Dit vindt de pers van ons boekenclubboek van de maand Met de boekenclub van De Correspondent lezen we deze maand Een klein leven van Hanya Yanagihara. Om je te helpen bij het lezen: Wat schreef de pers over haar werk? En waarom beschuldigt die de schrijver van sadisme? Lees het stuk hier terug Tien vragen over Een klein leven, het boekenclubboek van de maand Wie had er verwacht dat dit moderne sprookje, met alle schoonheid en gruwelen, helden en schurken die daarbij horen, zo’n wereldwijd succes zou worden? Deze maand lezen we in de Correspondentboekenclub Een klein leven. Dit moet je erover weten. Lees het verhaal hier terug