Gezocht: integere ambtenaar in een corrupt systeem (v/m)

Het is misschien wel het meest hardnekkige beeld van Afrika: het continent is door en door corrupt.

Als dat zo is, hoe verander je dat dan? Zijn er ook niet-corrupte mensen te vinden in een corrupt systeem, die als voortrekkers kunnen dienen? En kunnen die zich staande houden?

Drie Afrikaanse journalisten gingen voor ons op zoek naar deze ‘goede ambtenaren’ en schreven samen dit verhaal. Anas Aremeyaw Anas, Theophilus Abbah en Benon Herbert Oluka vonden doodsbedreigingen op hun pad, maar zagen ook de eerste lichtpuntjes van verandering.

1. Of je even wat verkiezingsresultaten kan regelen in Nigeria

Voor Ndidi Okafor begint het met een spook. We schrijven 2009. Okafor is van origine journalist, maar werkt sinds dit jaar bij Nigeria’s Onafhankelijke Nationale Kiescommissie (INEC).

Het is even voor de provincieverkiezingen in de staat Ekiti. Okafor is druk bezig met de voorbereidingen, als haar oog valt op een naam: mevrouw Shittu Alamu.

Ze kan het bijna niet geloven. Mevrouw Alamu is aangesteld als voorzitter van een van de plaatselijke stembureaus. Maar deze vrouw is, zo weet Ndidi Okafor vrij zeker, niet meer in leven.

Ze meldt het bij haar baas. Hij reageert kortaf: ‘Jij moet niet zoveel vragen stellen.’

Maar Okafor is verantwoordelijk voor zestien stembureaus in het gebied. In de wijk van het ‘spook’ mevrouw Alamu wonen bijna zevenduizend geregistreerde kiezers. Zonder toezicht komen deze stemmen zomaar bij de machtige regeringspartij terecht. Okafor dringt aan en wint: er wordt een levende voorzitter aangesteld.

‘Jij moet niet zoveel vragen stellen’, zegt haar baas

Al snel dient het volgende probleem zich aan: op dezelfde locatie is geen kiezersregister te vinden. Dit keer krijgt Okafor van haar baas te horen dat ze de situatie maar moet ‘regelen.’ Haar vraag hoe je nu verkiezingen kunt regelen zonder kiezersregister komt haar op een reprimande te staan. ‘De chef in Abuja zal niet blij zijn met dat gedrag van jou.’

Toch krijgt ze weer haar zin: een papieren kiezerslijst wordt afgeleverd bij het stembureau.

Dan komt de dag van de verkiezingen: 25 april 2009. Okafor krijgt slecht nieuws: de voorzitter en de secretaris van een stembureau in haar district zijn ontvoerd. De kidnappers hebben ook de stembiljetten ontvreemd. In het dorp van zo’n vijfhonderd stemgerechtigden kan dus niemand stemmen.

Okafors weigering om resultaten te rapporteren uit dit dorp - hoe kon ze resultaten melden als er geen stemming was geweest? - leidt tot telefonische bedreigingen. Enkele dagen lang moet ze door veiligheidsagenten geëscorteerd worden tussen kantoor en huis.

Maar de grootste schok komt wanneer haar baas haar vraagt om de resultaten direct aan hem te leveren. ‘Je kunt ze toch zelf genereren,’ zegt hij achteloos, om wederom in woede uit te barsten als ze volhoudt dat stemuitslagen onmogelijk door een individu ‘gegenereerd’ kunnen worden.

Okafor werd overgeplaatst uit ‘gebrek aan loyaliteit’

Dan komt er een telefoontje. Een stem aan de andere kant van de lijn vertelt Okafor dat de resultaten uit Ado-Ekiti, de hoofdstad van de deelstaat, verloren zijn gegaan bij een brand in het centrale stembureau. Okafor zal dus ‘verse’ uitslagen aangeleverd krijgen.

Okafor neemt niet eens de moeite in discussie te gaan. Er is helemaal geen brand geweest in het centrale stembureau van Ado-Ekiti. Ze zegt alleen dat ze geen valse uitslagen gaat ondertekenen. Daarop wordt ze, onder het mom van ‘gebrek aan loyaliteit,’ overgeplaatst naar een afgelegen kiesdistrict in Plateau State.

Ook daar komt Okafor in de problemen. Kort nadat zij een verzoek weigert van een lokale senator om een bepaalde etnische groep uit het kiezersregister te halen (‘dat zijn onze mensen niet,’ had de senator gezegd), en ook bedankte voor een ‘cadeautje’ van 3 miljoen naira (ongeveer 15.000 dollar), wordt haar auto beschoten op de snelweg. Ze blijft ongedeerd, maar begint zich af te vragen of het de moeite – laat staan haar leven - waard is om zo door te gaan.

Haar redding komt eerder dan verwacht. In Ekiti is een storm van protest ontstaan rond de vermeende verkiezingsfraude. De krantenkoppen spreken van corruptie en noemen namen, waaronder, pijnlijk genoeg, ook die van Okafor. Zij was immers formeel verantwoordelijk voor een aantal wijken waar fraude is geconstateerd.

Een officieel onderzoek brengt echter de waarheid aan het licht. Okafors baas wordt ontslagen, zijzelf gepromoveerd tot adjunct-directeur van INEC.

2. Of je een akkoordje wil met de Ghanese rechter

Charles Twum is ambtenaar bij het Hooggerechtshof in Ghana. Corruptie is er constant om hem heen. Twun weet bijvoorbeeld dat verdachten het geregeld met een rechter op een akkoordje gooien - tegen betaling, uiteraard. Veel van zijn collega’s doen mee. ‘Dat zijn flagrante schendingen van onze gedragscode,’ zegt Twum. ‘Dus ik stap dan op zo iemand af om dat duidelijk te maken.’

Zijn collega’s vinden Twum maar een betweter. Hij krijgt tegenbeschuldigingen aan zijn adres. ‘Ze zeiden dat ik altijd te laat op kantoor kwam. Of dat ik te slordig gekleed was. Of ik gedroeg me ruw en onbeschoft.’ Na een ‘rapport’ over zijn ‘gedrag’ – dat hij zelf nooit te zien krijgt - wordt hij een paar weken geschorst.

Eenmaal weer aan het werk wordt hij aangevallen op straat. ‘Ik kwam laat van mijn werk en ging zoals altijd lopend naar huis. lneens zag ik twee potige kerels op me af komen. Ik begon te rennen, maar ze haalden me in en sloegen en schopten me. Ze bleven me ondertussen maar vragen waarom ik er zo op gebrand was ‘steentjes in het eten’ van de edelachtbare rechter te doen.’

Waarom ik steentjes in het eten van de edelachtbare rechter gooide, vroegen ze

Aangifte bij de politie in zijn woonplaats Forsua helpt niet. ‘Ze vroegen om bewijs dat de mannen door de rechter waren gestuurd, maar er waren geen getuigen.’ De interne klachtenafdeling van de rechtbank wil ook niet luisteren. ‘Ik kreeg te horen dat ik loog en dat ik mijn mond moest houden.’ Twum moet uiteindelijk ontslag nemen. Jarenlang zwerft hij van baan naar baan binnen het Ghanese justitieel apparaat, maar waar hij ook komt, het is altijd hetzelfde liedje.

Tot hij een baan vindt bij de rechtbank in de grote stad Kumasi, die bekendstaat om goed bestuur. Voor het eerst is Twum gelukkig op zijn werk. ‘De rechter is hier niet corrupt. Hij heeft hart voor het rechtssysteem.’ Zijn stem breekt even. ‘Ik voelde me altijd ellendig. Nu is dat eindelijk over.’

3. Hoe je dealtjes kan sluiten met de Oegandese belastingdienst

Toen Catherine Allen Kagina in november 2014 afscheid nam als commissaris bij de Oegandese belastingdienst, werd ze officieel gehuldigd in het parlement. Ze deed wat niemand voor mogelijk hield: schoon schip maken bij de Oegandese belastingdienst, door corrupte managers en hun netwerken aan te pakken.

Als Kagina tien jaar eerder de baas wordt van de Ugandan Revenue Authority (URA), vormt die organisatie een vetpot voor corrupte ambtenaren.

Wat Kagina besluit te doen is eigenlijk simpel. Ze bezoekt ziekenhuizen, universiteiten en andere staatsinstellingen om ter plekke te controleren of het belastinggeld daar inderdaad wordt uitgegeven. Ze werkt samen met de media voor extra effect. Zo wijst ze publiekelijk politici en functionarissen terecht die voornamelijk bezig zijn met het opstrijken van hun eigen salarissen en bonussen, in plaats van met het algemeen belang.

Ze bezoekt ziekenhuizen en universiteiten op te controleren of het belastinggeld ook echt wordt uitgegeven

Ze stuurt inefficiënte oude werknemers op pensioen en introduceert technologie die het ambtenaren moeilijker maakt om direct met belastingbetalers - inclusief potentiële smokkelaars - te onderhandelen over wederzijdse douceurtjes.

Ze brengt, kortom, een nieuw elan van normen en waarden in een ingezakte, onbetrouwbare instelling. En het volk draagt haar daarom op handen.

Kagina is niet bang om vijanden te maken. Ze schaft het systeem van ‘handtekeningen’ van topmanagers af, wat hen de mogelijkheid gaf om direct afspraken te maken met belastingbetalers en ex- en importeurs.

Kagina: ‘Die handtekeningen waren een bron van inefficiëntie en corruptie. We droegen de bevoegdheid over aan de gewone fiscale functionarissen, en behielden de topmanagers alleen in de rol van toezichthouders.’

De geïnde belastinggelden verdubbelen van ruim een miljard dollar in 2004 tot bijna tweeënhalf miljard in 2014. Oeganda’s afhankelijkheid van donorgeld wordt in diezelfde periode teruggebracht van vijftig procent tot vijfendertig procent van de nationale begroting.

Feit is wel dat Kagina dit alleen ongestraft heeft kunnen doen, omdat ze door de Oegandese president Yoweri Museveni zelf is aangesteld, die haar kan beschermen. Cynici in Oeganda zeggen dat Museveni en zijn golden girl de belastingdienst vooral hebben willen schoonvegen, omdat de president en zijn ministers zelf met belastinggeld worden betaald.

Aan de andere kant heeft Museveni de afgelopen jaren ook op andere plekken vertrouwelingen benoemd met de opdracht schoon schip te maken, bijvoorbeeld bij het bestuur van hoofdstad Kampala. En daar kun je toch niet veel op tegen hebben.

Wat deze ervaringen ons leren over corruptiebestrijding in Afrika

In de eerste plaats laten deze verhalen zien dat technologie kan helpen. De Nigeriaanse verkiezingen van vorig jaar werden internationaal geprezen om hun transparantie en eerlijkheid. Wat daarbij hielp was de betere computerregistratie van kiezers, net als de uitgifte van legitimatiebewijzen voor stemgerechtigden en het gebruik van elektronische kaartlezers om de authenticiteit van de kaarten te controleren.

Maar technologie alleen is niet genoeg, want ook technische systemen kunnen lek raken door domheid of kwaadwillendheid. Transparentie en efficiëntie van overheidsfuncties hangen daarom ook af van het kaliber van de functionarissen. Daarom kijkt de Nigeriaanse verkiezingscommissie INEC tegenwoordig bij het aannemen van nieuwe werknemers niet alleen naar opleiding en ervaring, maar ook of de sollicitant de juiste normen en waarden heeft.

Wat gebeurt er als de veranderingsgezinde president vertrekt?

Het systeem gaat, kortom, op zoek naar de Charles Twums en Ndidi Okafors.

In Oeganda ontbreekt deze systematische invalshoek nog. De aanstelling van een goede manager aan de top, die ook nog eens beschermd werd door het hoogste ambt in het land, maakte duidelijk een groot verschil bij de belastingdienst. Maar, net als in Ghana bij de ene ‘goede’ rechtbank in Kumasi, kan de zaak weer inzakken zodra een zwakkere leiding aantreedt.

‘Wat gebeurt er als Museveni vertrekt? Wie zorgt er dan voor zijn golden girls?’, vraagt econoom Ibrahim Mike Okumu van de Makerere Universiteit van Kampala. ‘We moeten een capabele beroepsbevolking ontwikkelen die gerekruteerd kan worden zonder directe interventie van de president.’

Tot slot: ook een vrije, kwalitatief hoogwaardige, journalistiek heeft effect. Na het werk van Anas Aremeyaw Anas en zijn team zijn in Ghana twaalf rechters van het Hooggerechtshof geschorst en werden twintig lagere rechters ontslagen wegens corruptie.

Charles Twum is gelukkiger dan ooit tevoren. ‘Het was altijd zo dat je het systeem niet van binnenuit kon bestrijden,’ zegt hij. ‘Nu ligt de corruptie open op tafel en kunnen we er iets aan doen.’

Deze reportage is het werk van het onderzoeksteam van ZAM Magazine en het AIPC (African Investigative Publishing Collective). Theophilus Abbah schreef het stuk over Nigeria. De bijdrage uit Oeganda is geschreven door Anas Aremeyaw Anas. Benon Herbert Oluka schreef het deel over Ghana.