In Zambia is zelfs het jeugdjournaal een bedreiging voor de regering

Maureen is blootsvoets. Ze heeft gespierde bovenarmen en een ongelijk geknipte pruik op haar hoofd. Ze woont in George compound, een van de sloppenwijken in de Zambiaanse hoofdstad Lusaka. Het is een doolhof van betonnen laagbouw, waar open riolen en bergen afval de zanderige straatjes moeilijk begaanbaar maken. De enige kleur in de wijk komt van de waslijnen vol doeken in felle prints. Maureen leeft, net als 60.5 procent van de Zambiaanse bevolking, onder de nationale armoedegrens.

Maureen is net dertien geworden. Haar moedermelkborsten zijn veel te groot voor haar kinderlichaam en vallen steeds uit de bikini die dienstdoet als bh. Vorig jaar beviel ze van een zoontje. Nu kan ze niet meer naar school, want ze moet geld verdienen om hem te voeden. Vandaag wordt ze geïnterviewd door het Zambiaanse jeugdjournaal.

Verslaggever Anita Kalwani (24) zit op een gele jerrycan, Maureen tegenover haar op de enige stoel die ze bezit. Ze ziet er volwassen uit als ze haar kind soepel van haar rug naar haar borst zwaait. Maar zodra ze praat, in bijna fluisterend Nyanja, is ze weer een kind.

Ben je sinds je bevalling naar school geweest? Nee.

Wil je weer naar school? Ja.

Hoe verdien je geld? Ik was kleren bij rijke mensen.

Af en toe lijkt ze dicht te klappen en doet cameravrouw Mooka Sibbuku (24) haar camera even weg. Ze maken een grapje, raken haar arm aan, stellen haar gerust. Het kind met het kind.

Het nieuws dat er in de wijk gefilmd wordt reist snel. Binnen een kwartier is Maureens huis omsingeld door kinderen, sommigen verlegen vanachter muurtjes glurend, anderen enthousiast rondspringend om ook in beeld te komen. Een oude vrouw jaagt de pottenkijkers fel op: ‘Ga toch weg, jullie maken haar verlegen!’ Maureen houdt haar ogen strak op de grond gericht.

Wel kijkers, geen geld

In Nederland is het Jeugdjournaal al meer dan dertig jaar een van de belangrijkste kinderprogramma’s. Elke avond kijken gemiddeld zo’n 280.000 kinderen. En ook in achttien andere Europese landen bestaan nieuwsuitzendingen voor kinderen. Maar in veel ontwikkelingslanden blijft het televisie-aanbod voor kinderen bij tekenfilms.

Terwijl juist daar zoveel te halen is - er zijn relatief veel kinderen en laagopgeleiden die het gewone nieuws te moeilijk vinden. De uitzendingen hebben het potentieel om het leven van de kinderen echt te verbeteren door oplossingen aan te dragen voor hun problemen.

In Zambia is bijvoorbeeld bijna vijftig procent van de bevolking onder de vijftien jaar oud. De gemiddelde leeftijd is 16,7. Ter vergelijking: 17 procent van de Nederlanders is jonger dan vijftien en de gemiddelde leeftijd is 41,8. ‘Juist in een land als het onze, waar zoveel jonge mensen zijn en onderwijs lang niet altijd toegankelijk is, kan het jeugdjournaal helpen om kinderen dingen te leren,’ zegt Costa Mwansa, algemeen directeur van Muvi TV, de zender waarop het Zambiaanse jeugdjournaal wordt uitgezonden. ‘En niet alleen kinderen’, vertelt hij. ‘Ook volwassenen die nooit naar school zijn geweest.’

Het Zambiaanse jeugdjournaal, Z Kids News, werd in 2006 opgezet en is het enige nieuwsprogramma in Zambia dat gericht is op kinderen. Kijkcijfers zijn moeilijk te meten in dit enorme land. Maar volgens het laatste onderzoek kijken op elke doordeweekse dag, om 16.45 uur, zo’n 750.000 kinderen. Vooral uit arme gemeenschappen, want rijke kinderen hebben satelliet-televisie en kijken dus naar buitenlandse zenders. Sinds kort wordt ook elke zondag Z Kids Xtra uitgezonden: in die show nemen kinderen de presentatie op zich, door zelf in de studio gasten te interviewen.

Juist in een land als het onze, waar zoveel jonge mensen zijn en onderwijs lang niet altijd toegankelijk is, kan het jeugdjournaal helpen om kinderen dingen te leren

Directeur Costa Mwansa noemt het jeugdjournaal ‘het vlaggeschip’ van Muvi TV. Maar in de praktijk blijkt het programma - dat nauwelijks advertentie-inkomsten genereert - het ondergeschoven kindje bij de zender. Er is nauwelijks budget voor.

Geen cameraman, geen auto

Vroeg in de ochtend staan verslaggevers Anita Kalwani (24) en Taizya Chela (23) dan ook stilletjes tegen de muur naar hun mobieltjes te staren, in een overvol kantoortje. Het ‘volwassen nieuws’ is nog aan het vergaderen, en de dames van het jeugdjournaal wachten tot ze zelf hun dag kunnen doorspreken.

Zodra de anderen de ruimte hebben verlaten barst Anita los: ‘Ze hebben onze cameraman ontslagen!’ De jongen werkte al bijna een jaar op een onbetaald stagecontract bij Z Kids News. Maar vanochtend zijn alle stagiairs er uitgegooid door de eigenaar van de zender, zonder aankondiging en zonder overleg. En dus zit het jeugdjournaal vandaag zonder cameraman, en zonder uitzicht op een nieuwe. Verslaggever Mooka Sibbuku (24) neemt de taak voorlopig op zich. Samen met presentatrice Siphiwe Mphanza (22) is het Z Kids-team compleet. Vier meiden van onder in de twintig. Elke dag een programma.

Niet alleen werknemers zijn schaars voor Z Kids, ook materialen. Er is een beperkt aantal auto’s bij Muvi TV en de chauffeur die de verslaggevers in het veld rondrijdt, krijgt beperkte tijd voor het kindernieuws. ‘Soms hebben we maar een uur om drie items te maken, omdat de auto door de baas ergens anders heen wordt gestuurd’, vertelt Anita. Meestal is die andere bestemming een reportage voor het volwassen nieuws. Maar later die middag staan de meiden ook een half uur te wachten omdat hun chauffeur wordt opgedragen het dochtertje van de baas van school te halen.

De goede microfoon is die ochtend ingenomen door het volwassen nieuws. Z Kids moest de reservemicrofoon meenemen.

En eenmaal in George compound, zittend tegenover tienermoeder Maureen, begeeft de microfoon het. De goede Z Kids-microfoon is die ochtend ingenomen door het volwassen nieuws - Z Kids moest de reservemicrofoon meenemen. ‘Soms heb ik geen idee hoe het kan dat Z Kids nog steeds bestaat’, lacht Anita. ‘Het is heel stressvol. Maar toch houden we van ons werk. We spreken vanmiddag wel een voice-over in.’

Ook presentatrice Siphiwe maakt het programma naar eigen zeggen ‘uit pure liefde.’ ‘Voordat Z Kids er was werden kinderen uit de kamer gejaagd als ouders nieuws gingen kijken. Ze moesten vooral stil zijn. Maar het is heel belangrijk dat kinderen leren een mening te vormen voordat ze ineens volwassen zijn en mee moeten praten over politiek en de wereld. Z Kids nodigt kinderen uit om zelf na te denken.’

‘Kinderen weten toch niks’

Toch zijn ouders lang niet altijd blij als het jeugdjournaal hun kinderen voor de camera zet. In de middag staan de verslaggevers diep in George compound naast de United Zambian Church. Zo’n tweehonderd vrouwen en kinderen zitten in een halve cirkel op de stoffige grond, in de brandende zon. Een paar hoogwaardigheidsbekleders zitten op stoelen in het enige streepje schaduw tegen de kerk aan. In het midden van de groep staan drie stralend witte wc-potten.

‘Niet iedereen kan hurken’, schreeuwt Miles Sampa, een parlementslid van regeringspartij Patriotic Front (PF), door een megafoon. ‘Ouderen kunnen niet hurken. En mensen die een beter leven zoeken willen niet hurken. Wij schenken jullie deze wc-potten om op een waardige manier jullie behoeften te doen. Op wie gaan jullie stemmen?’ ‘PF!’, gillen de vrouwen.

Wij schenken jullie deze wc-potten om op een waardige manier jullie behoeften te doen. Dus op wie gaan jullie stemmen?

Na de speech en het volkslied - dat met geheven vuist gezongen wordt - verdringen de kinderen zich voor de camera van het jeugdjournaal. Ze willen allemaal geïnterviewd worden over de nieuwe wc’s. Maar plots klinkt er geschreeuw en gegil vanaf de weg. Er is een opstootje ontstaan tussen voor- en tegenstanders van de regeringspartij. Van het ene op het andere moment slaat de sfeer om. Volwassen vrouwen duwen de kinderen weg voor de camera en beginnen tegen Anita te schreeuwen: ‘Laat ons spreken! Wat moeten jullie met die kinderen?’ Ze willen hun kritiek uiten op de PF.

In het geduw en getrek verschuilen Anita en Mooka zich tussen twee geparkeerde auto’s. Snel laten ze een paar kinderen aan het woord over de wc’s. En dan springen ze de auto in, weg van de schreeuwende massa die de auto probeert tegen te houden.

‘Dit gebeurt heel vaak’, zucht Anita op de achterbank. ‘Volwassenen willen zelf voor de camera. Ze snappen niet dat wij de kinderen interviewen. Die weten toch niks, zeggen ze. Of ze denken dat je geld aan ze verdient. Ze begrijpen niet hoe belangrijk het voor kinderen is dat hun stem er ook toe doet.’

Party cadres

De chauffeur navigeert verder over de hobbelige wegen van de sloppenwijk, als de telefoon van verslaggever Taizya gaat. Het is een medewerker van Miles Sampa, het parlementslid dat zojuist de speech hield bij de toiletten. Of ze filmmateriaal van het opstootje hebben. En of ze dat aub niet willen uitzenden. Taizya moet lachen. Natuurlijk gaan ze het wel uitzenden, zegt ze in de telefoon, het is belangrijk om te laten zien welke spanningen er heersen in de compounds. Ze hangt op.

Als ze even later bij het Sunset Stadium aankomen, voor een reportage over het Zambiaanse meisjesvoetbalelftal onder de twintig, komt er nog een auto de oprit oprijden. Het is de medewerker die net belde. Hij is ons gevolgd. ‘Het is toch niet nodig al die ophef uit te zenden?’ begint hij. ‘Het staat slecht voor de PF. En bovendien brengen jullie de mensen die in beeld komen misschien in gevaar.’ Het subtiele dreigement maakt de sfeer ineens zwaar. Dan stapt hij weer in de auto, en rijdt weg.

Het wordt cameravrouw Mooka te veel. ‘Hier hebben wij dus elke dag mee te maken. Toen de president nog in de oppositie zat maakte hij zich hard voor persvrijheid, maar nu arresteert hij tegenstanders en sluit hij kritische radiostations. Journalistiek bedrijven in dit land is eng aan het worden.’ Bij Muvi TV zitten ook spionnen van de overheid, vertelt ze. ‘Je herkent ze meteen, ze krijgen vanuit het niets een goede baan. In ruil daarvoor moeten ze de regering op de hoogte houden.’

Je herkent ze meteen, ze krijgen vanuit het niets een goede baan. In ruil daarvoor moeten ze de regering op de hoogte houden

Het zijn niet alleen de directe medewerkers van de regering die het de journalisten moeilijk maken. In Zambia betaalt de regeringspartij zogenoemde party cadres om de partij te promoten. Deze cadres schromen niet om geweld te gebruiken tegen critici van de PF: huizen worden afgebrand, mensen in elkaar geslagen, land ingepikt. Alles om te zorgen dat de bevolking uit angst op de PF blijft stemmen.

‘Toen ik een reportage maakte over cadres die land van mensen stalen, ben ik in elkaar geslagen door een groep van zo’n tachtig cadres’, vertelt Anita. ‘Ze hadden machetes, de chauffeur werd met een baksteen op zijn hoofd geslagen en was buiten westen. Ik mag van geluk spreken dat ik niet verkracht ben. Ik kon alleen maar huilen toen we weer bij de studio aankwamen. Uiteindelijk zijn drie cadres veroordeeld tot drie jaar cel. Maar het waren er zoveel meer. Ik ben nog steeds bang in grote groepen.’ Presentatrice Siphiwe vult aan: ‘We leren hier om geen rok en hakken aan te doen als we op reportage gaan. Dan kun je niet goed wegrennen.’

Die dag belt de medewerker van Miles Sampa nog vijf keer. Het opstootje werd namelijk veroorzaakt door een party cadre en is dus een grove kritiek op de PF. Die avond zendt het volwassen journaal de reportage uit. Z Kids houdt het bij het verhaal over de nieuwe toiletten.

Een sms: ‘Ik wil ook presentatrice worden!’

In de studio moet snel de show van die avond worden voorbereid. De drie reportages staan klaar, presentatrice Siphiwe neemt het script door. Ze presenteert zonder teleprompter, voor een kartonnen achtergrondje in de kleuren van de Zambiaanse vlag. In de controlekamer met airco - gevoelstemperatuur min tien - worden de reportages ingestart zodra Siphiwe ze heeft aangekondigd: een dansgroep uit de sloppenwijken, de verkiezing van Miss Teen Zambia, en een item over kinderen die meedoen aan de nationale HIV/AIDS conferentie. ‘En vergeet niet,’ zegt Siphiwe aan het eind van de laatste reportage, ‘mijn vriend met HIV is nog steeds mijn vriend, dus niet discrimineren!’

De show eindigt met sms’jes van kijkers. ‘Ik wil later ook een presentator van het nieuws worden,’ smst een meisje van twaalf. ‘Dat horen we van heel veel kinderen’, vertelt Siphiwe na de uitzending. ‘We gaan zorgen dat dit meisje een keer kan meelopen bij ons. Elk jaar leiden we ongeveer twee nieuwe kinderen op.’

We hebben een paar items gemaakt over het gebrek aan speeltuinen in Zambia. Toen heeft de overheid besloten een paar nieuwe te bouwen.

Siphiwe vertelt dat het programma ook op andere manieren directe impact kan hebben op de levens van kinderen. ‘We doen zo nu en dan een item over straatkinderen’, vertelt ze. ‘Veel van hen zijn gewoon de weg kwijt en weten niet meer hoe ze thuis moeten komen. Wij zenden hun verhaal uit. Zo vinden de ouders hun kinderen dan weer terug.’

Siphiwe noemt ook de impact die Z Kids op de autoriteiten kan hebben. ‘We hebben een paar items gemaakt over het gebrek aan speeltuinen in Zambia,’ zegt de presentatrice. ‘Kinderen zijn daar boos over. Kort geleden heeft de overheid besloten een paar nieuwe speeltuinen te bouwen.’

Dat resultaat hoopt Z Kids ook te bereiken voor tienermoeder Maureen. ‘We hopen dat iemand haar naar aanleiding van het programma een studiebeurs aanbiedt,’ zegt Anita. ‘Op dit moment verdient ze net genoeg om haar kind in leven te houden, door kleren te wassen voor rijke mensen. Maar ik ben bang dat ze gedwongen gaat worden haar lichaam te verkopen.’

Voor het huis van Maureen staat een schaaltje met een paar gedroogde vissen, wemelend van de zwarte vliegen. Het avondeten. Hoe stelt ze naar school gaan voor? Maureen schraapt haar kleine blote voeten over het ruwe zand. ‘Ik zal drie vrienden hebben’, mompelt ze, ogen op de grond gericht. ‘We gaan samen naar school lopen en na school samen studeren. En niemand zal me uitlachen.’

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Het Zambiaanse jeugdjournaal is deze week uit de lucht gehaald. Daarom hebben we ervoor gekozen deze reportage opnieuw onder de aandacht te brengen.

Deze reis heb ik op mijn eigen initiatief ondernomen. Een deel van de kosten werd vergoed door Free Press Unlimited, een stichting die zich inzet voor persvrijheid wereldwijd en het Kids News Network heeft opgezet. Er werden aan deze bijdrage geen voorwaarden verbonden.