Waarom ik vier schrijvers vroeg om een alternatief voor de apocalyps te schrijven

De mensheid verbruikt op dit moment 1,6 aardbollen om zichzelf te voeden en van energie te voorzien. Op 8 augustus hadden we de voorraden die de natuur in een jaar weer kan aanvullen al verbruikt. We leven nu op de pof, maar daar merken we nog niks van en dus handelen de meesten van ons er ook niet naar. De toekomst, dat is een probleem voor later.

Die struisvogelpolitiek manifesteert zich ook op persoonlijk niveau. Hersenonderzoek aan de Universiteit van Californië suggereert dat we over ons toekomstige zelf nadenken alsof het iemand anders is. De onderzoekers spreken van een ‘emotionele onthechting’ tussen ons huidige zelf en ons toekomstige zelf. Het is een van de redenen waarom we het zo moeilijk vinden om ons vandaag gezond te gedragen als we daar pas op de lange termijn de vruchten van plukken.

En is er een verband tussen het maatschappelijke en persoonlijke onvermogen verantwoordelijkheid te nemen voor de toekomst? Ja, zegt de Amerikaanse schrijfster Claire Vaye Watkins, namelijk een ‘crisis van de verbeelding.’ Ze benoemde het in een interview over haar nieuwe boek Gold Fame Citrus, een dystopische roman over een door klimaatverandering uitgedroogd Californië in de nabije toekomst. ‘We kunnen ons de gevolgen [van de opwarming, JM] simpelweg niet voorstellen, we kunnen ons niet verbeelden hoe de wereld zal zijn. [...] We denken over ons toekomstige zelf als over een andere persoon om wie we minder geven.’

Kunnen we ons de toekomst beter voorstellen als we meer fictie lezen?

Als we ons beter konden inbeelden dat we zelf te maken krijgen met de toekomst waar klimaatwetenschappers ons voor waarschuwen, dan zouden we meer actie ondernemen, suggereert de auteur van het interview. Literatuur zou daarbij kunnen helpen: mensen die literatuur lezen kunnen meer empathie opbrengen voor anderen, dus misschien ook wel voor hun toekomstige zelf.

Het probleem van dystopieën is dat ze de status quo als uitgangspunt nemen, maar die uiteindelijk ook opnieuw bevestigen

De vraag is of dystopische climate fiction zoals die van Watkins – en de doemscenario’s die we vaker horen als het over klimaatverandering gaat – inderdaad tot meer actie zal leiden. Ik betwijfel het. In de pre- of post-apocalyptische setting van de dystopie heeft onze slechte natuur gezegevierd. Het probleem van dystopieën is dat ze de status quo als uitgangspunt nemen, maar die uiteindelijk ook opnieuw bevestigen omdat ze er geen geloofwaardig alternatief tegenover zetten, zo luidde de conclusie in een essay over de steeds talrijkere dystopische (klimaat)romans. Dystopische verhalen bevestigen wat we vaak toch al vrezen.

Waar we moeite mee hebben, is het fantaseren over grimmige toekomsten op een manier die ze helpt voorkomen. Kunnen we ons een geloofwaardige toekomst voorstellen waarin we het klimaatprobleem wél de baas zijn geworden?

De ‘Great Turn’ en een duurzame dictatuur

Om dat te beproeven, vroeg ik in 2015 vier Nederlandse schrijvers om een ‘alternatief voor de apocalyps’ te schrijven. Stel je voor dat het 2075 is en dat het ons is gelukt om onze belangen op de lange termijn te laten zegevieren boven onze belangen op de korte termijn, dat onze bereidheid om te delen groter is gebleken dan onze hebzucht, dat solidariteit het heeft gewonnen van eigenbelang. Hoe ziet de samenleving er dan uit?

Eind vorig jaar publiceerden we de resultaten van dit gedachte-experiment. Hanna Bervoets, Thomas Heerma van Voss, Jamal Ouariachi en Dirk Vis beschrijven in hun verhalen ieder een andere mogelijke wereld. Zo laat Hanna Bervoets ons kennismaken met Gulshan, een fascinerende leiderfiguur, verantwoordelijk voor het begin van de ‘Great Turn,’ maar ook nogal een klootzak: ‘Ze beëindigde vergaderingen zodra ze zelf uitgepraat was.’

We ontmoeten een naamloze grootvader in het verhaal van Jamal Ouariachi, die leeft in een ogenschijnlijk duurzame samenleving maar ondertussen doodmoe wordt van ‘de hele dag maar dat positieve, gezonde, optimistische wij-denken.’ Zijn kleinzoon vindt hem maar nors en de vraag wordt: is de nieuwe generatie verlicht of gehersenspoeld door een duurzame dictatuur?

Zo werpen de verhalen grote vragen op over de transitie naar duurzaamheid die al wel is begonnen maar ook nog in de kinderschoenen staat. Thomas Heerma van Voss laat zien dat ons vermogen de loop van de geschiedenis te veranderen weleens veel groter kan zijn dan de doemdenkers voorzien. Dirk Vis verkent de vraag of ieder einde van de wereld niet ook een nieuw begin is - en het beginpunt van angst voor een nieuwe catastrofe.

Waarom ik deze verhalen nu weer met jullie deel

Ieder verhaal kijkt op volstrekt eigen wijze naar de toekomst. En dat maakt het zo interessant om de vier stukken als mozaïek te lezen, schreef ik toen ze allemaal online stonden. Welke spanningen komen dan naar boven? Welke vragen over de transitie naar duurzame energie?

Die vragen blijven me fascineren. Ik denk ook nog steeds dat het zinvol is met elkaar in gesprek te blijven over de toekomst die we willen. Dat is eigenlijk al genoeg reden om de verhalen nog een keer te delen (je vindt ze hieronder allemaal terug).

Maar er was nog een reden. Ik kreeg een brief van Hans Vles, een trouw lid van De Correspondent. Hij schreef alsof hij de kleinzoon van Max Verstappen is, de Formule1-coureur die nu achttien is en furore maakt. Max Verstappen III schrijft vanuit 2099 een brief aan zijn eigen kleinzoon, Max V.

Volgt u het nog? Het is de brief van een oude man aan zijn kleinzoon, daar komt het op neer. Hij leest als volgt:

Limburg, 31 december 2099

Lieve kleinzoon,

Nu het einde van het leven op aarde in zicht is en de Tsunami Finis over een paar uur de Nederlandse kust zal bereiken, nog een antwoord op je vraag. Mijn grootvader was een achttienjarige held in 2016. In die tijd waren steeds meer mensen wereldwijd bezig te studeren op de rampzalige invloed van broeikasgassen. Het werd onderschat en ontkend. Als ik opa toen gezegd had dat hij bezig was met de moord op zijn nageslacht, had hij dat weggehoond. Mannen waren dol op Formule I-races, op het geluid, de spanning, het hele circus.

Niemand zag de raceauto’s als volstrekt ongewenste, onnodige en overbodige milieuvervuilers. Overal werden races gereden en autorally’s gehouden, er werd bruinkool en steenkool verbrand, aardgas en aardolie, niemand kon/wilde van fossiele brandstoffen af.

Zelfs milieufanaten gingen met vliegtuigen met verbrandingsmotoren naar vakantiebestemmingen aan de andere kant van de wereld. Ze hadden geen idee van en gevoel voor de hoeveelheid schadelijke uitstoot die één vliegreis veroorzaakt. Zij susten hun geweten door de kachel thuis wat lager te zetten. Het smelten van het poolijs werd op de televisie getoond, als je nog weet wat dat was. De mensen stonden erbij en keken ernaar. Nu is het te laat, ik overleef het wel in dit hoogste deel van Limburg maar heb geen zin in wat er van de toekomst over is.

Opa heeft er te laat enorme spijt van gekregen, dus oordeel maar niet te hard over hem. Hij was een talentvolle jongen en werd aanbeden door een groot publiek.

This is it. In de oneindigheid van tijd en ruimte gaat een planeet van een middelgrote ster naar de ratsmodee. So what? Over een paar miljard jaar is er weer ander leven op een andere plaats. Je moet de dingen groot zien.

Weet dat ik heel veel van je houd en dat jij mijn leven enorm verrijkt hebt.

Een laatste kus van opa,

Max III

Praten jullie (opnieuw) mee over de ideeën in deze brief en in deze verhalen?

Een nogal donkere en confronterende brief, dus, maar tegelijk ook kalm en licht. Ik geloof zelf niet dat er ooit een Tsunami Finis komt, en al helemaal niet dat de mensen vooraf al zullen weten hoe die heet, en ik geloof evenmin dat klimaatactivisten hypocriet zijn als ze soms het vliegtuig nemen. Maar alleen al de verplaatsing naar de verre toekomst is prikkelend. Is het bijvoorbeeld niet vreemd, als je vanuit de verre toekomst redeneert, dat races die draaien op fossiele brandstoffen nog zo volstrekt ‘normaal’ zijn, terwijl we wéten dat die brandstoffen zich verhouden tot de aarde als sigaretten tot onze longen?

En die aansporing: ‘Je moet de dingen groot zien.’ Zo is het.

Genoeg aanleiding, leek me, om ook de andere verbeeldingsoefeningen te herlezen en samen in gesprek te gaan over de impact die ons huidige gedrag heeft op de toekomst. Ook wil ik iedereen die zich geroepen voelt uitnodigen om een eigen variant op de brief van Hans Vles te schrijven, gedateerd: 31 december 2099. Wie wil kan zijn brief hieronder plaatsen als bijdrage, dan kunnen ook andere leden ’m lezen.

Ik stel voor het verdere gesprek niet te centreren op de technische details in de brieven en de verhalen van de vier schrijvers, daar gaat het hier niet om. ‘We zullen een planetaire crisis niet voorkomen met ingenieurswerk of beleid, maar door de mensen te worden die kunnen doen wat nu politiek onmogelijk lijkt,’ schreef de Amerikaanse duurzaamheidsdenker Alex Steffen vorig jaar. ‘Dat maakt de verhalen die we elkaar vertellen over wie we in de toekomst zijn zo belangrijk, want de ambities in die verhalen vormen ons karakter.’

De echte opgave is ons voor te stellen wie wij zelf zullen zijn in die toekomstige samenleving, te midden van die toekomstige technologie, hoe die er dan ook precies uit zal zien.

Kun jij je het al voorstellen?

Lees hier alle alternatieven voor de apocalyps:

Lees en luister ook: