Waarom kunstenaars bloot mogen zijn, maar kunstkijkers niet
We vinden het niet gek om naakten in het museum te zien hangen, maar wat als de kunstkijkers zelf bloot zijn? Ik onderzocht wat naakten in de kunst over onze omgang met het blote lichaam vertellen. ‘Kunst kan het taboe op naaktheid doorbreken.’
Een groep naturisten krijgt een rondleiding door Museum Boijmans Van Beuningen. Middelbare bloteriken schuiven langs kunstwerken. Brilletjes op, witte Birkenstocks aan, een enkeling met een camera in de hand.
De groep staat stil bij het bronzen beeldhouwwerk Eva (1888) van Gustave Rodin. Terwijl Eva schaamtevol haar hoofd buigt en haar armen voor haar borsten slaat, staan de naturisten er tevreden omheen. De andere (geklede) bezoekers kijken totaal niet op van het naakt in de kunst, maar kijken die paar gebruinde bloteriken argwanend na.
Het beeld - uit een filmpje van ArtTube - is tekenend voor de huidige situatie in onze maatschappij. Hoewel er genoeg naakt te zien is in onze beeldcultuur en naaktheid in die context niet vreemd is, lijkt er voor het ongefilterde blote lijf vooral schaamte te heersen.
Daarom deed ik vorige maand een oproep: Wat vertelt naaktkunst over onze houding tegenover naaktheid? Een ontspannener houding tegenover ‘echt’ naakt, zo vermoedde ik, zou namelijk weleens goed kunnen zijn voor een opener, zachter en een meer lijfelijke houding tegenover seksualiteit.
Op mijn oproep voor moderne naaktkunst kwamen meer dan 112 reacties. Vooral de (vrouwelijke) internetkunstenaars die met hun naakte lijf tegen de vrouwelijke representatie in de beeldcultuur protesteren, vielen op. Ze reflecteren op porno, de selfiecultuur en hedendaagse schoonheidsidealen.
Dit doen ze door bijvoorbeeld een nepidentiteit aan te nemen op pornosite Redtube en daar opvallende beelden van zichzelf op te plaatsen. Meestal ongemakkelijk echt: veel smakgeluiden, okselhaar, blauwe plekken in te fel licht, pukkels en ongekamde haren.
Waarom gebruiken deze kunstenaars zulke dwingende, realistische naaktheid? En leidt dit tot normalisering en een minder krampachtig seksdebat?
Naaktkunst valt al eeuwen in een grijs gebied
‘Wie naakt in de kunst wil begrijpen,’ zegt Judith Noorman, kunsthistorica aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in naaktkunst, ‘moet kijken naar de hele kunstgeschiedenis.’
Dat begint bij de beelden van de Oude Grieken en Romeinen en loopt door tot het heden. ‘Die constante is niet zo raar,’ zegt Noorman, ‘iedereen kan zich relateren aan het naakte lichaam.’
‘Niet dat er een lijn zit in de uitbeelding van het naakt,’ zegt Noorman. Het is dan ook onmogelijk om de naaktkunst per periode in te delen in goed of slecht voor de maatschappij; seksueel of niet-seksueel; shockerend of niet. ‘Naakten spelen vrijwel altijd in op het grijze gebied.’ En zijn volgens Noorman zo een spiegel van de maatschappij.
Neem de tentoonstelling Rembrandts Naakte Waarheid in Museum Het Rembrandthuis. In zijn tijd zorgde het voor ophef, nu huppelen er kinderen van vier langs, maar slaan islamitische scholen de uitnodiging af om langs te komen.
Eén ding is onveranderd gebleven in de geschiedenis van de naaktkunst: pas als de naakten levensecht lijken, worden ze vaak aanstootgevend bevonden. Noorman: ‘Zodra mensen niet denken: wat een mooi schilderij, maar: wat een heftig model, wie kiest zo iemand?’ Dit lijkt ook de methode van de bovengenoemde internetkunstenaars.
Het verschil tussen naakt en bloot
Maar die methode is dus allesbehalve nieuw. Het meest lijken de huidige vrouwelijke (internet)naakten nog op de naakten uit de performancekunst van de jaren zestig en zeventig – als vrouwelijke kunstenaars voor het eerst hun eigen lijf inzetten.
Denk aan kunstenaars als Carolee Schneemann, Ana Mendieta, Marina Abramovic en VALIE EXPORT. Zo loopt de laatste in haar performance Action Pants: Genital Panic met een bij haar kruis opengeknipte spijkerbroek, leren jasje en ontploft kapsel langs het publiek om ‘een realistische kijk op de vagina te geven.’
Noorman: ‘Het naakt in de kunst wordt in de jaren zestig en zeventig voor het eerst politiek en maatschappelijk geëngageerd, maar de technieken om het ‘levensecht’ te maken zijn niet nieuw.’
Neem weer Rembrandt van Rijn, die in de zeventiende eeuw levensgrote en -echte naakten verbeeldde. Waar het volgens Noorman destijds gebruikelijk was naakten te idealiseren, vond Rembrandt juist dat kunst levensecht moest zijn. ‘Dus komt hij met naakten waar je je rot van schrikt. En gebruikt hij technieken waardoor de groeven en putten van de huid goed zichtbaar zijn.’
Cruciaal daarbij: wat de Engelse kunstcriticus John Berger in Ways of Seeing – een vierdelige documentaire uit 1972 – aanduidt als het verschil tussen bloot en naakt (in het Engels naked en nude). Een bloot persoon, zegt Berger, is zichzelf. Een naakt persoon weet dat hij of zij gezien wordt.
In die tijd zijn de levensechte naakten namelijk moeilijk te vinden en worden vaak prostituees gevraagd. Noorman: ‘In de zeventiende eeuw is de prostitutie gigantisch in Amsterdam. ‘Het Amsterdamsch Hoerdom,’ noemden ze de stad. Vrouwen zijn hierdoor beschikbaar en er worden voor het eerst groepssessies georganiseerd.’
Of de afgebeelde vrouw zich schaamt, is dan puur de keuze van de kunstenaar. Een kunstenaar die mannelijk is, net als zijn opdrachtgever en de beoogde toeschouwers. ‘Het gaat er dus vooral om dat het vrouwelijk naakt werkt voor de man.’
Dat resulteert erin dat de naakte vrouwen in de Europese schilderkunst vooral passief liggen te wachten op iets, analyseert Berger. Met een dromerige blik staren ze naar net iets buiten het doek, richting de (mannelijke) schilder waarschijnlijk. Ze zijn zich er in ieder geval van bewust dat ze bekeken worden.
De naakte vrouwen uit de Europese schilderkunst hebben veel invloed gehad. Vergelijk je hen met de vrouwen uit reclames en vrouwentijdschriften, valt Berger op, dan is er weinig verschil in hun expressie. Naaktheid, zegt een vrouw uit de aflevering van Ways of Seeing, is een uniform geworden om aan te geven dat je klaar bent voor seks.
Bloot heeft niet per se met seksualiteit te maken
En zo wordt in de loop van de negentiende eeuw het naakte in de kunst aan het seksuele gekoppeld. Een idee waar huidige kunstenaars, zoals bovengenoemde internetkunstenaars, tegen protesteren – met naaktheid.
Dat doet bijvoorbeeld de Nederlandse kunstenares Melanie Bonajo. In haar werk schetst ze een wereld waarin vrouwelijk naakt weer bloot wordt. De vrouwen zijn meestal niet – in tegenstelling tot de internetkunstenaars – bezig met een toeschouwer. Het bloot is eerder terloops aanwezig in haar werk dan op de voorgrond. Het vrouwelijk bloot oogt soms vermoeid, sexy, huilend, speels, plassend, verveeld, opgewonden, verkreukeld of met grote snottebellen.
‘In mijn werk is bloot een verwijdering van de dagelijkse psychologische make-up,’ antwoordt ze op de vraag of ze die blote lichamen bewust inzet. ‘Als je bloot bent, ben je een stukje verder van je geconstrueerde identiteit af, je komt in een vrijere ruimte.’
Naaktheid moet over ontspanning gaan, zegt ze, het is je overgeven aan een diepe vorm van vertrouwen, zeker als vrouw. ‘Hoe het is dat je niks moet met je lichaam en dat er niks van je wordt verwacht.’
Haar doel is om naast de normatieve schoonheidsidealen, ook ‘de innerlijke bewegingsruimte op te rekken,’ zegt ze. ‘Het gaat niet zozeer om de esthetiek maar om de innerlijke bewegingsruimte waardoor er een vrijheid ontstaat waarin mensen hun lichaam op nieuwe manieren kunnen ervaren.’
Kunst kan het taboe doorbreken
Hoeveel invloed heeft de kunst op hoe er in de samenleving met naaktheid wordt omgegaan? Waarom trekken acteurs, die hele stuk in hun nakie op het podium stonden, na het applaus weer hun kleren aan? En waarom kijken museumbezoekers niet meer op van een geschilderde naakte vrouw, maar wel van een blote die ernaast staat?
Naakt in het museum of op het podium, is niet ‘echt.’ Pas als het doek valt, wordt het dat. ‘‘Echt’ [in de kunst] is slechts een methode,’ schrijft cultuurcolumnist Joyce Roodnat in NRC Handelsblad, ‘in het besef dat de werkelijkheid op zichzelf weinig voorstelt. Via de verbeelding kan zij verhelderd worden.’
Zo bezien kan je met kleren aan evenveel, of misschien nog meer, zeggen over naaktheid als met naaktheid zelf. Zoals in het werk van Bonajo waarin de blote vrouwen zichzelf aankleden met klei – juist door de aanwezigheid van klei wordt er iets over hun naaktheid gezegd.
Kunst kan het taboe op naaktheid doorbreken, denkt Bonajo zelf. Terwijl in de ‘echte’ wereld haar accounts worden geblokkeerd en haar kunst op internet wordt gecensureerd (borstvoeding, plassen, borsten) mag dat allemaal wel in het museum. ‘Er is een vrijheid omdat het niet binnen een systeem, zoals de gefakete vrijplaatsen zoals Instagram, plaatsvindt.’
‘Naakt in de kunst,’ zegt kunsthistorica Noorman, ‘is uitzonderlijk omdat het iets schunnigs kan hebben.’ Wat bijvoorbeeld in reclame, waar ook veel naakt te vinden is, nooit kan. ‘Reclame gaat ver, maar nooit zo ver dat het er niet mag hangen.’
Meer verhalen over seksualiteit?
Komt een land bij de dokter
Michelle van TongerlooAls straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks hoe ingewikkeld helpen is geworden. In haar boek Komt een land bij de dokter laat ze zien hoe het beter kan.
