Over Five Eyes en Third Parties: met wie werkt de NSA samen?

In mijn vorige artikel beschreef ik de verschillende kanalen waarmee de NSA haar informatie verzamelt. Eén daarvan is de uitwisseling met inlichtingendiensten van andere landen, waarvoor er een reeks samenwerkingsverbanden bestaat. Deze worden veelal aangeduid als een aantal ‘Eyes’, staande voor het aantal landen waaruit het verband bestaat. Er zijn dergelijke samenwerkingsverbanden van Three, Four, Five, Six, Eight, Nine, Ten en FourteenEyes.

Omdat inlichtingen voor een belangrijk deel gebruikt worden bij militaire operaties, hebben deze uitwisselingsverbanden vaak een militair karakter. De vraag is: Uit welke landen bestaan ze? En hoever gaan deze samenwerkingen?

Five Eyes

Het bekendste samenwerkingsverband is dat tussen de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Gezamenlijk worden deze landen doorgaans de Five Eyes genoemd, maar meer formeel spreekt men ook wel van de UKUSA-landen. UKUSA staat voor UK-USA Agreement en is een overeenkomst die in 1946 tussen beide landen werd gesloten met als doel ook na de Tweede Wereldoorlog de nauwe samenwerking op het gebied van Signals Intelligence (SIGINT) voort te zetten. De UKUSA-overeenkomst werd al gauw gevolgd door vergelijkbare overeenkomsten tussen de VS en Canada, Australië en Nieuw-Zeeland.

Het type samenwerking verschilt nogal per land. Met Nieuw-Zeeland is het vrij beperkt, maar met Engeland is het zeer intensief, en wordt, zoals de Snowden-onthullingen hebben laten zien, bijna alles uitgewisseld: van metadata in bulk tot minuscule aftapapparaatjes. Dat neemt niet weg dat er ook dingen zijn die de Five Eyes-landen alleen voor zichzelf houden.

Met Engeland is de samenwerking intensief en wordt bijna alles uitgewisseld: van metadata in bulk tot miniscule aftapapparaatjes

De merkwaardige aanduiding Five Eyes is ontstaan uit de gewoonte van de NSA en haar Britse zusterdienst GCHQ om geheime documenten niet alleen te voorzien van de classificatie Secret of Top Secret, maar ook nog eens van de aanduiding Eyes Only, voorafgegaan door de organisaties of landen waarvoor de betreffende stukken bestemd waren. Voor de vijf UKUSA-landen kregen documenten de aanduiding ‘AUS/CAN/NZ/UK/US EYES ONLY,’ in de volksmond al gauw afgekort tot Five Eyes.

Minder bekend is dat er binnen het selecte gezelschap van de Five Eyes ook twee subgroepen zijn ontstaan. De eerste ontstond nadat Nieuw-Zeeland in 1985 te kennen gaf dat het geen Amerikaanse schepen met nucleaire wapens of aandrijving meer in zijn havens wilde hebben. Dit leidde ertoe dat de VS de uitwisseling van informatie met de Nieuw-Zeelandse inlichtingendienst drastisch inperkte waardoor de overige vier landen de Four Eyes vormden.

De kring werd zelfs nog kleiner toen Canada in 2003 niet wilde meedoen aan de inval in Irak. Omdat Nieuw-Zeeland daar formeel ook niet aan meedeed, resteerden van de Five Eyes slechts de VS, Groot-Brittannië en Australië. Aangezien deze twee laatste landen ook meer capaciteit hebben om inlichtingen te vergaren, doordat hun diensten groter zijn, leidde dit tot een intensievere band met de VS. Zij worden sindsdien de Three Eyes genoemd.

Uit documenten die eerder via Wikileaks gepubliceerd werden, blijkt dat de relatie met Nieuw-Zeeland sinds 2007 weer volledig hersteld is. Dat neemt niet weg dat de genoemde subgroepen nog steeds functioneel zijn voor militaire operaties waar niet alle landen van de Five Eyes aan deelnemen, zoals de oorlogen in Irak en Afghanistan.

Third Party-partners

Binnen de groep van de Five Eyes is elk land zelf de First Party en duiden zij de vier andere landen aan als Second Party. Landen waarmee een minder ver gaande, maar wel geformaliseerde samenwerking bestaat, worden aangeduid als Third Party-partners. Ten slotte zijn er nog inlichtingendiensten uit landen waarmee de NSA zonder formele overeenkomst op bepaalde deelgebieden samenwerkt. Deze worden soms ook wel Fourth Party-partners genoemd.

Het verschil tussen deze informele samenwerking en diensten met Third Party-status ligt niet alleen in de mate van wederkerigheid, maar waarschijnlijk vooral in het feit dat er met deze diensten ook ruwe, nog onbewerkte data worden uitgewisseld.  De voorwaarden waaronder deze data mogen worden gedeeld en gebruikt worden vastgelegd in een Memorandum of Understanding (MoU).

De MIVD heeft waarschijnlijk, ondanks eerdere ontwijkende antwoorden van minister Plasterk, een uitwisselingsovereenkomst met de NSA

Toen ik mijn vorige artikel schreef, was dat nog in de veronderstelling dat ons land geen Third Party van Amerika was, maar inmiddels heeft de Zweedse televisie een fragment van een NSA-document gepubliceerd, waarin voor het eerst zwart-op-wit te zien is dat Nederland, net als acht andere Europese landen, een Third Party-partner is. Dit betekent dus dat hoogstwaarschijnlijk de MIVD, ondanks eerdere ontwijkende antwoorden van minister Plasterk, een uitwisselingsovereenkomst met de NSA heeft. ‘Nine Eyes? Dat blijft geheim,’ aldus de minister in november.

Bij Third Party-partners gaat het om bilaterale overeenkomsten. De betreffende buitenlandse afluisterdiensten hebben dus in principe alleen een relatie met de NSA. Zij vormen op zichzelf geen onderling samenwerkingsverband, zoals bij de Second Party-groep wel het geval is. Om praktische redenen zijn er wel diverse kleinere samenwerkingsverbanden opgezet, elk bestaande uit de Five Eyes en een aantal Third Party-landen uit een bepaalde regio. Voor zover bekend zijn er dergelijke groepen voor West-Europa en voor Oost-Azië.

West-Europa: Nine Eyes en Fourteen Eyes

Begin november publiceerden The New York Times en The Guardian artikelen waarin terloops het bestaan van twee tot dan toe onbekende groepen werd onthuld. De eerste is de Nine Eyes, bestaande uit de landen van de Five Eyes, aangevuld met Denemarken, Frankrijk, Nederland en Noorwegen. Deze groep vormt ogenschijnlijk een subgroep van de Fourteen Eyes, waar ook Duitsland, België, Italië, Spanje en Zweden toe behoren.

Uit het eerder genoemde, door de Zweedse televisie gepubliceerde fragment blijkt dat de Fourteen Eyes eigenlijk SIGINT Seniors Europe (SSEUR) heten. Dit is een overlegorgaan waarin de hoofden van de afluisterdiensten (de SIGINT Seniors) van de veertien deelnemende landen zitting hebben om de onderlinge uitwisseling van militaire inlichtingen via het Signals Intelligence Data System (SIGDASYS) te coördineren. Voor Nederland nam hier altijd de directeur van de MIVD aan deel. 

Computernetwerken

De verschillende Eyes zijn niet alleen een administratieve aanduiding om de verspreiding van geheime informatie te beperken, in veel gevallen corresponderen ze ook met een afgeschermd en beveiligd computernetwerk waar de betreffende landen op zijn aangesloten.

Voor coalities waarin de VS het voortouw nemen, wordt er zo’n beveiligd netwerk opgezet onder de naam CENTRIXS, dat staat voor Combined Enterprise Regional Information eXchange System. Daarmee kan al naar gelang de behoefte informatie uitgewisseld, gechat of via Voice over IP (VoIP) gebeld worden.

Oost-Azië: Eight Eyes en Ten Eyes

In Oost-Azië werd in 2003, in het kader van een gezamenlijke militaire oefening het Ten Eyes-netwerk opgezet. Dit bestaat uit de landen van de Five Eyes, de NAVO-organisatie, Japan, Zuid-Korea, Thailand en Singapore. Van deze laatste vier landen wordt algemeen verondersteld dat zij ook Third Party-partners van de NSA zijn.

Voor informatie-uitwisseling tussen de Ten Eyes is er eveneens een speciaal computernetwerk. Binnen dit netwerk zijn er twee afgeschermde enclaves: de Six Eyes voor informatie die alleen de Five Eyes en NAVO aangaat, en de Eight Eyes waar ook Zuid-Korea toegang toe heeft. Voor informatie-uitwisseling met Japan is er dan weer een apart netwerk onder de naam CENTRIXS-J.

In dit artikel zijn een hele reeks samenwerkingsverbanden de revue gepasseerd, uiteenlopend van Three tot Forty Three Eyes. The Guardian en The New York Times suggereerden dat deze groepen als concentrische cirkels rondom de Five Eyes liggen, waarbij de mate van samenwerking afneemt naarmate het aantal leden toeneemt.

Feitelijk gaat het bij de verschillende Eyes meer om parallelle kanalen, waarlangs informatie wordt uitgewisseld. Dit is afhankelijk van geografische ligging of deelname aan militaire operaties. De diensten creëren liever een extra kanaal dan dat inlichtingen bij een land te veel terechtkomen.