Vrouwen hebben meer last van bijwerkingen. En andere beweringen om 12 miljoen euro subsidie te versieren

‘Medicijn voor man maakt vrouw niet beter,’ ‘Medicijnen zelden op vrouwen getest’ en ‘Vrouw heeft 60% meer kans op bijwerkingen na medicatie.’

Afgelopen jaar kwamen heel wat krantenkoppen tot de volgende slotsom: medicijnonderzoek heeft een bord voor z’n kop als het op verschillen tussen mannen en vrouwen aankomt.

De bron van deze berichtgeving is de vrouwenorganisatie Women Inc. ‘Jouw medicijnkastje zit vol medicijnen die onvoldoende getest zijn op vrouwen,’ staat op hun website onder de kop ‘Feiten.’ Vrouwen komen in de wereld van medicijnen van een koude kermis thuis: ze zouden zelfs 60 procent meer kans hebben op bijwerkingen.

Women Inc. stak die ‘feiten’ niet onder stoelen of banken. De organisatie was penvoerder van de Kennisagenda Gender en Gezondheid, samengesteld met een groep specialisten en organisatie voor gezondheidsonderzoek ZonMw. In reactie hierop trok minister Edith Schippers haar portemonnee: twaalf miljoen euro naar vrouwspecifiek onderzoek.

Voor mij was het aanleiding om in onze gezondheidszorg te duiken. Uit ongeloof en verontwaardiging volgde ik eerder ook de boude beweringen van Women Inc. Maar is geneesmiddelenonderzoek wérkelijk blind voor sekseverschillen?

De afgelopen maanden bewonderde ik menselijke proefkonijnen, bezocht ik de Nederlandse geneesmiddelenautoriteit (CBG) en had ik een conference call met haar Amerikaanse evenknie. Ik voerde gesprekken met meer dan dertig medisch specialisten, onderzoekers en farmaceuten. De tijd is rijp om een aantal uitspraken van Women Inc. en de Kennisagenda over de ontwikkeling van nieuwe pillen, poeders en pufjes onder de loep te nemen.

Uitspraak 1: ‘Medicijnen in jouw medicijnkastje zijn onvoldoende op vrouwen getest’

Onze geneesmiddelen worden nauwelijks op vrouwen getest. Althans, als je de Kennisagenda Gender en Gezondheid erop naslaat. ‘Onze huidige medische kennis is vooral gebaseerd op kennis over mannen, ontstaan door onderzoek onder voornamelijk mannen en mannelijke proefdieren,’ schrijft ze.

Eerder dook ik in de wereld van dierproeven en concludeerde: de meeste proefdieren in medicijnonderzoek zijn mannetjes. Geldt dit ook voor pillentesten bij menselijke proefkonijnen?

Lange tijd was het in Amerika inderdaad verboden om nieuwe pillen te testen op vrouwen van vruchtbare leeftijd. Het verbod volgde op een medicijndrama. Wereldwijd werden duizenden baby’s geboren met misvormde ledematen, nadat hun moeders eind jaren vijftig thalidomide slikten tegen - nota bene - zwangerschapsmisselijkheid.

Voortaan móet een medicijn worden getest op de doelgroep die het later gaat gebruiken. Dus óók op vrouwen

Het verbod bleek onvoldoende om een toekomstige pillenramp te voorkomen. Want eind jaren tachtig is het weer raak: een nieuw middel tegen hooikoorts doet een Amerikaanse vrouw bewusteloos in het ziekenhuis belanden. De pil, bekend als Seldane, kan hartritmestoornissen veroorzaken. Het op hol geslagen hart komt véél vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.

Sindsdien heeft de tijd niet stilgestaan.

De VS, Europa en Japan staken begin jaren negentig de koppen bij elkaar en een nieuwe regel werd beklonken: voortaan móet een medicijn worden getest op de doelgroep die het later gaat gebruiken. Dus óók op vrouwen. Want net als mannen slikken, smeren en druppelen zij wat af.

Het stoplicht op de weg naar de Nederlandse pillenmarkt, de geneesmiddelenautoriteit CBG, herkent zich dan ook niet in de uitspraak van de Kennisagenda. De deelname van vrouwen is volgens beoordelaar van medicijnen Peter Mol juist ‘heel redelijk’: groot genoeg om conclusies over de werking van een medicijn bij zowel mannen als vrouwen te kunnen trekken.

En kijk eens naar deze grafiek, die een impressie geeft van de deelname van mannen en vrouwen in medicijntesten sinds 1949.

De grafiek laat, met de groenblauwe lijn, vanaf de jaren negentig een fikse stijging zien in het percentage medicijnonderzoeken met mannen én vrouwen als testpersonen. Toegegeven, dit zijn niet álle pillentesten vanaf halverwege vorige eeuw, maar slechts die die zijn gepubliceerd in twee wetenschappelijk tijdschriften.

Toch is het niet allemaal koek en ei. De weg van molecuul tot medicijn duurt zo’n tien tot twaalf jaar. Veel pillen die we nu slikken, zijn ontwikkeld in een tijd voordat de testgroep uit mannen én vrouwen bestond.

Wellicht dat de Kennisagenda ook doelt op het aantal vrouwen in de vroege fase van medicijnonderzoek, waarin de minste vrouwen voorkomen. ‘Ja, daar worden vrouwen nog wel benadeeld,’ geeft Adam Cohen, directeur van het Centre for Human Drug Research, toe. Maar, zo vervolgt Cohen, als er dan sprake is van een sekseverschil komt dat in een latere onderzoeksfase, waarin vrouwen wél in groten getale zijn opgenomen, aan het licht.

Maar in het medicijnonderzoek naar de grootste moordenaar van vrouwen - hart- en vaatziekten - zijn voldoende vrouwelijke testpersonen nog ver te zoeken. Ook bij het geneesmiddelenonderzoek naar kanker zijn vrouwen ondervertegenwoordigd. En tot slot, pillen tegen hiv worden vooral op mannen getest. Dat komt misschien overeen met de ziektelast in Nederland, maar wereldwijd is bijna de helft van de aidspatiënten vrouw.

Kortom: deels juist, deels onjuist.

Dat pillen nauwelijks op vrouwen zouden worden getest, zou twintig jaar geleden een waarheidsgetrouwe uitspraak zijn, nu slaat het de medicijnplank flink mis. Zorgwekkend is wél het te kleine aantal vrouwen in medicijnonderzoek naar hiv, hart- en vaatziekten en kanker, aandoeningen waar veel vrouwen voor in het ziekbed belanden. Ook in de vroege fase van alle pilonderzoeken trekken vrouwen meestal aan het kortste eind.

Uitspraak 2: ‘Vrouwen hebben 60 procent meer kans op bijwerkingen’

Pillen worden op mannen getest en daardoor hebben vrouwen meer kans op heftige bijwerkingen. Dat loopt op tot wel 60 procent, aldus Women Inc.

Maar de bewering dat vrouwen 60 procent meer kans hebben op bijwerkingen, ‘is nietszeggend,’ meent ziekenhuisapotheker Loes Visser. ‘Vrouwen hebben niet bij álle geneesmiddelen meer bijwerkingen.’ Ze slikken doorgaans wel meer pillen én ook meer door elkaar.

Vrouwen hebben niet bij álle geneesmiddelen meer bijwerkingen

Verontrustende onderzoeken laten zien dat vrouwen meer onder bijwerkingen lijden. Zelf deed Visser een studie naar patiënten die zúlke heftige bijwerkingen hadden dat ze ervoor in het ziekenhuis belandden. Haar conclusie: dat overkomt vrouwen vaker dan mannen, hoewel bij een paar soorten geneesmiddelen mánnen er juist vaker de dupe van waren. Visser: ‘Het is aanleiding voor méér onderzoek.’

Ook bijwerkingencentrum Lareb krijgt 50 procent meer meldingen van vrouwen. Dat kan duiden op een sekseverschil in de werking van medicijnen, maar wellicht rapporteren vrouwen eerder een bijwerking, of ervaren ze het eerder als hinderlijk of pijnlijk. Op één in de lijst motivaties van de melders bij Lareb staat ‘altruïsme’ - oftewel: voorkomen dat een ánder dezelfde nare ervaring heeft.

‘In de praktijk komen klinische verschillen [in de werking van medicijnen bij mannen en vrouwen, LP] zelden voor,’ zegt de directeur van de Office of Women’s Health van de Amerikaanse pillenwaakhond FDA, Marsha Henderson zelfs. ‘Maar dat betekent niet dat we er niet op letten.’

Zoals een paar jaar geleden, toen bleek dat het slaapmiddel Zolpidem bij vrouwen iets té goed werkte. Ze bleken ‘s ochtends nog te versuft om veilig achter het stuur te kruipen. Reden voor de Amerikaanse geneesmiddelenautoriteit (FDA) om de aanbevolen dosis in 2013 te halveren. Alléén voor vrouwen.

Kortom: deels juist, deels onjuist.

Vrouwen hebben meer last van bijwerkingen dan mannen, laat een aantal onderzoeken zien. Ze maken ook vaker melding van een bijwerking én slikken meer pillen, als een soort medicijncocktail. Maar een percentage als ‘60 procent meer kans’ is onzin; vrouwen hebben niet bij élke pil die ze slikken consequent meer last van bijwerkingen dan mannen.

Uitspraak 3: ‘Twee lichamen, één behandeling’

Van piemels en vagina’s tot vetverdeling, en van oestrogenen en androgenen tot vochtpercentage - ze onderscheiden mannelijke lichamen van vrouwelijke. En dat kan de werking van een pil beïnvloeden. Maar, schrijft Women Inc., ‘de gezondheidszorg erkent de verschillen tussen mannen en vrouwen onvoldoende.’ Hun campagneslogan is dan ook stellig: ‘Behandel me als een dame.’

Hoe groot - of juist hoe klein - de sekseverschillen bij pillen zijn, blijft gissen. Als er iets schort aan de kennis in de medicijnwereld is het dát, meent ziekenhuisapotheker Loes Visser. Want bij lang niet alle medicijnstudies waarin wel mannen en vrouwen zijn getest, wordt gekeken naar het effect van een pil op de twee groepen los van elkaar. ‘Farmaceutische bedrijven roepen tegen mij dat het [sekseverschil] geen probleem is,’ zegt Visser. Maar juist die informatie mist ze vaak in de speciale bijsluiter voor zorgverleners.

Peter Mol, beoordelaar van geneesmiddelen bij pillenstoplicht CBG, garandeert dat voor elk nieuw middel dat in Nederland over de toonbank gaat, standaard een analyse naar geslacht is gedaan. ‘We moeten die informatie inderdaad veel helderder overbrengen,’ geeft hij toe.

‘Maar we moeten het [verschil tussen mannen en vrouwen] ook niet overdrijven,’ zeggen twee onderzoekers. Want in de wereld der lichamen zijn geen Mars en Venus, iedereen komt van Planeet Aarde. Sterker nog, vrouwen en mannen verschillen onderling net zoveel als van elkaar.

Zelfs áls geneesmiddelen alleen op mannen zouden zijn getest - wat niet het geval is - is het maar de vraag of dit tot enorme veiligheidsproblemen voor vrouwen leidt. Want een geneesmiddel is nogal ‘grofstoffelijk’: het effect van een geneesmiddel is vaak zo groot, dat mogelijke verschillen tussen mannen en vrouwen naar verhouding erg klein zijn. Anders gezegd: een pil is alsof je met een kanon een mug doodt.

Kortom: deels juist, deels onjuist.

Informatie over sekseverschillen bij pillen ontbreekt nog veel te vaak. Want vrouwen opnemen in pilonderzoek is niet genoeg, ook het verschil tussen de groepen moet worden bekeken. Maar mannen en vrouwen behandelen als tegengestelde, homogene categorieën die allebei een ándere behandeling nodig hebben, doet geen recht aan de overeenkomsten tussen de twee.

Dus?

De beweringen van Women Inc. over de inhoud van onze medicijnkast zijn zo scherp dat ze uit de bocht schieten. Pillen worden óók op vrouwen getest en de helft van de bevolking heeft niet consequent meer last van bijwerkingen.

Maar Women Inc. heeft zeker een punt: er valt nog veel te verbeteren. En daarvoor is twaalf miljoen geen overbodige luxe. Want:

• Vrouwen ontbreken in de vroege fase van pilonderzoek.
• Vrouwelijke proefpersonen lijken ondervertegenwoordigd bij medicijntesten tegen de grote moordenaars van de mensheid: hart- en vaatziekten en kanker.
• Het schort flink aan de informatievoorziening over sekseverschillen bij pillen.

Het was tijd om ook voor de schermen ons punt te maken

Maar waarom dan wel die felle conclusies in de krant? Waarom zet Women Inc. in op onvolledige beweringen in hun campagne ‘Behandel me als een dame’? En waarom gaat onderzoeksorganisatie ZonMw erin mee? Er gaat toch twaalf miljoen mee gemoeid.

Simpel: sensationele uitspraken beklijven beter dan de genuanceerde realiteit. Zo is het makkelijker aandacht vragen voor álle zorggebieden waarin vrouwen volgens Women Inc. benadeeld zijn. ZonMw wijst erop dat de Kennisagenda niet op hard bewijs leunt, maar ‘in vogelvlucht’ weergeeft wat we nog niet weten. ‘We hebben vijf jaar lang achter de schermen gewerkt,’ geeft Women Inc.-directeur Jannet Vaessen toe, ‘het was tijd om ook voor de schermen ons punt te maken.’

Het is een manier om hun strijd op de agenda te zetten. Maar ook patiënten lezen de krant.

Aan de telefoon zegt hartpatiënt Ingrid Stassen (58) over de statines die ze neemt om haar cholesterol te verlagen: ‘Ze geven me last in m’n spieren en gewrichten. Ik moet nu best veel medicijnen slikken en de meeste medicijnen worden alleen op mannen getest. Dat maakt me onzeker.’

Correctie 28-9-2016: Een eerder versie vermeldde dat vrouwen in de jaren zeventig thalidomide​ slikten. Dit moeten de jaren vijftig zijn en is aangepast.

Verder lezen?