Dit betekent de opwarming van de aarde voor mens, dier en natuur

Hoe zal het pinguïns vergaan op een steeds warmere aarde? Kunnen we over vijftig jaar nog wijn verbouwen in Frankrijk? Moeten we ons zorgen maken over de gezondheidsrisico’s van een toenemend aantal hittegolven?

Het zijn zomaar wat vragen over de gevolgen van klimaatverandering. Dat de aarde opwarmt, weten we nu wel.

Maar die kennis is niet voldoende gebleken om ons tot snelle collectieve actie aan te zetten. Misschien is een goed begrip van de precieze gevolgen een betere motivatie.

Neem die pinguïns. Uit een in Nature gepubliceerde studie van de universiteit van Delaware blijkt dat pinguïnpopulaties doorgaans krimpen in warmere jaren. In West-Antarctica, een van de snelst opwarmende gebieden op aarde, neemt het aantal pinguïns af. In gebieden waar de temperatuur min of meer stabiel is of daalt, elders op Antarctica, doen de pinguïns het beter.

Kortom: meer uitstoot = meer opwarming = minder pinguïns. Arelaxed. Wat kunnen we nog meer verwachten?

Eerst even over de zeespiegel

Omdat 10 procent van de wereldbevolking in laaggelegen kustgebieden woont, en omdat driekwart van alle grote steden aan de kust ligt, is toenemende zeespiegelstijging een van de grootste risico’s van klimaatverandering. Vóór de laatste ijstijd, ongeveer 120.000 jaar geleden, was de temperatuur op aarde een graad hoger dan vandaag. De zeespiegel stond toen 5 tot 9 meter hoger.

Dat geeft een indicatie van wat ons te wachten staat. De komende zeespiegelstijging zal steden als Shanghai, Miami, Mumbai, New York, Tokio en Amsterdam raken. De waarde van onroerend goed dat in de risicozone ligt: tientallen miljarden euro’s.

Als de uitstoot van broeikasgassen niet aan banden wordt gelegd, zal de zeespiegel tegen 2100 waarschijnlijk tussen de 52 en 98 centimeter zijn gestegen. Dat is althans wat de gevestigde modellen voorspellen.

De snelheid waarmee het landijs op Groenland en Antarctica in zee verdwijnt is aanzienlijk toegenomen

Maar de klimaatwetenschap krijgt de laatste jaren een steeds beter beeld van hoe ijskappen zich gedragen in een warmere wereld en dat levert zorgwekkende nieuwe schattingen op. De bekende klimaatwetenschapper James Hansen komt op basis van recent onderzoek bijvoorbeeld tot een schatting van ‘enkele meters,’ mogelijk al aan het einde van deze eeuw. Onderzoekers stelden in maart 2016 in het gerenommeerde tijdschrift Nature dat het ijs op Antarctica twee keer zo snel in zee kan verdwijnen als we eerder dachten.

De snelheid waarmee het landijs op Groenland en Antarctica in zee verdwijnt is aanzienlijk toegenomen, en wat nu verdwijnt komt de komende duizenden jaren niet terug. Voor bewoners van sommige eilandstaten in de Stille Oceaan betekent de zeespiegelstijging nu al het einde van hun wereld. De eerste klimaatvluchtelingen zijn een feit, bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, Bolivia en Bangladesh.

Hoe worden mensen nog meer getroffen door klimaatverandering?

De opwarming van de aarde is niet alleen gevaarlijk door de zeespiegelstijging. Er zijn tal van andere effecten, zoals:

Een gebrek aan water. Wereldwijd vertrouwen een miljard mensen op het drinkwater van gletsjers, maar die smelten steeds sneller, wat uiteindelijk tot droogte leidt. En zoetwaterbronnen verzilten door opschurkend zeewater. Het gebrek aan water zet de landbouw en gemeenschappen onder druk.

Extreme hitte. Hittegolven komen sinds 1950 vaker voor, ze duren langer en ze hebben het afgelopen decennium tienduizenden levens geëist. In India en in het Midden-Oosten zorgde een hittegolf in de zomer van 2015 voor temperaturen van boven de 50 graden Celsius. Als we de opwarming niet verder beperken, zullen die extremen in 2070 al normaal zijn.

Vuurzeeën. Onder meer als gevolg van toenemende droogte komen er steeds meer bosbranden voor. In Amerika bijvoorbeeld is de afgelopen dertig jaar het gebied dat door bosbranden wordt aangetast verdubbeld, en tegen het midden van de eeuw zal het gebied naar verwachting opnieuw verdubbelen als de opwarming doorzet. De vlammen kosten klauwen met geld en ze hebben nog een groot nadeel: ze versterken de opwarming, want bossen en turfgronden onttrekken CO2 aan de atmosfeer. Als ze in de fik vliegen, worden ze een bron van broeikasgassen.

In Nederland profiteren we op korte termijn van de opwarming, bijvoorbeeld omdat het groeiseizoen in de landbouw langer duurt. Op lange termijn vallen de voordelen in het niet bij de nadelen. We kunnen bijvoorbeeld rekenen op veel heftiger regenval met forse schade en de daarbij horende kans op overstromingen, die weer kunnen leiden tot uitval van energie- en transportnetwerken.

De risico’s lijken in Nederland de komende eeuw ‘beheersbaar,’ maar als de zeespiegel blijft stijgen dringt zich de vraag op of we niet beter kunnen verkassen.

Wat betekent de opwarming voor dieren en de natuur?

‘We spelen ecologische roulette.’ Die alarmerende conclusie trekken de auteurs van een groot onderzoek naar de stand van de biodiversiteit – de rijkdom aan soorten en typen leefgebieden. Uit hun in juli 2016 in toptijdschrift Science gepubliceerde onderzoek blijkt dat de biodiversiteit op bijna 60 procent van het aardoppervlak tot onder een ‘veilig’ te noemen niveau is gezakt. Dat betekent dat essentiële functies die de natuur vervult, zoals de bestuiving van gewassen, de zuivering van water en het vruchtbaar maken van de bodem, in gevaar zijn.

Het verlies aan biodiversiteit heeft een groot aantal oorzaken. Ongebreidelde stadsuitbreiding. Het in rap tempo verdwijnen van natuur die een grote soortenrijkdom herbergt zoals regenwoud. Intensieve landbouw en veeteelt. Overbevissing. Vervuiling van bodem en lucht. En klimaatverandering.

Bestuiving van gewassen, zuivering van water en het vruchtbaar maken van de bodem zijn in gevaar

De opwarming van de aarde mag in de meeste gevallen niet de eerste oorzaak zijn van biodiversiteitsverlies, ze maakt het wel nog erger.

Bovendien kan klimaatverandering wel de primaire oorzaak worden. Veel soorten verschuiven hun leefgebied al naar het noorden of bergopwaarts. Wie de opwarming niet kan bijbenen of geen nieuwe woonplaats kan vinden, wordt met uitsterven bedreigd.

En dan moeten we niet alleen denken aan het zielige ijsbeertje op zijn eenzame schots, maar aan een zorgwekkend breed spectrum van planten en dieren.

Een vooraanstaande groep biologen berekende dat het tempo waarmee plant- en diersoorten uitsterven tegenwoordig tot wel duizendmaal hoger is dan voor de komst van de mens. Volgens conservatieve schattingen wordt een vijfde van alle zoogdieren, een achtste van alle vogels en een derde van alle koralen met uitsterven bedreigd.

Hoe verandert het leven in de zeeën door onze uitstoot?

Onze relatie met het ruime sop kenmerkt zich door rucksichtlose plundering en bevuiling. In vijftig jaar tijd aten we alle gezonde vispopulaties naar het randje van de afgrond, bouwden we allerlei ontwrichtende structuren in en langs water en dumpten we tonnen plastic, poep en allerhande chemicaliën in de open oceaan die zo van één naar meer dan vijfhonderd dode zones ging.

Deze omgang blijkt onverstandig. De oceanen vormen het grootste ecosysteem op aarde en zo tevens ons grootste life support system.  Ze verzachten veel leed. Tussen 1971 en 2010 namen wateren negentig procent van de extra warmte uit de atmosfeer op – iets wat overigens allerlei onfortuinlijke ad-hocmigratiestromen van zeeleven veroorzaakte – wat de nu al desastreuze gevolgen van klimaatverandering behoorlijk temperde.

En oceanen doen nóg iets aan klimaatverandering: ze absorberen veel CO2 – het broeikasgas pur sang. Goeie zaak zou je zeggen, maar CO2 in zee maakt dat de zee verzuurt. En verzuring doet de kaartenhuizen die ecosystemen uiteindelijk zijn weer verder instorten. Neem de schelpdieren die door wisselende zuurtegraden steeds meer moeite krijgen met schelpbouw, of met grip op hun omgeving – in letterlijke zin, ze glijden af van hun rotsen en steigers – en weldra van de kaart verdwijnen voor menig schelpdiereter.

Op korte termijn spinnen sommige zeedieren garen bij opwarming en verzuring – inktvissen en kwallen bijvoorbeeld – maar uiteindelijk is dit slecht nieuws voor al het zeeleven, en zo ook voor ons.

Correspondenten Tamar Stelling en Tomas Vanheste droegen passages over de biodiversiteit en het zeeleven bij aan deze explainer.

Meer lezen?