Wat de Afro-Amerikaanse verzetscultuur ons over Nederland vertelt

Onze buurman hier in Harlem, Charly O., vroeg me een paar dagen geleden of ik ‘Riley’ kende. Hij kon namelijk zweren dat hij mij laatst gezien had. Mijn aanwezigheid hier lijkt vanzelfsprekend. Geen vragen waar ik echt vandaan kom. Geen twijfels of ik hier wel thuis hoor.

Ik zit in hartje Harlem op een bankje aan Malcolm X Boulevard. Naast me zitten een Dominicaanse, twee Afro-Amerikaanse vrouwen en aan het accent te horen een West-Afrikaanse dame. Om de zoveel tijd komen jonge witte mensen voorbij, vaak op een racefiets. Verandering zit in het DNA van deze wijk.

Ruim honderd jaar geleden zagen zwarte kunstenaars en intellectuelen in deze wijk een ander soort vernieuwing. Ze zagen hoe de eerste generaties vrije Afro-Amerikanen, dertig jaar na het afschaffen van slavernij, emancipatie van het intellect in gang zetten. Harlem werd in de jaren twintig van de vorige eeuw de hoofdstad van de zwarte wereld.

Niet alleen jazz en andere kunstvormen, maar ook de verzetscultuur van zwart Amerika werd in die jaren gecultiveerd. In Harlem (en ook in onder andere Chicago en Washington DC) floreerden de burgerrechtenbewegingen, van de Civil Rights Movement, de Black Panther Party, de Black Arts Movement tot de Black Lives Matter-beweging van vandaag de dag. Hier werd het raamwerk gebouwd voor intellectueel en politiek verzet van etnische minderheden in de westerse wereld.

Hier in Harlem gaan Vera Mulder en ik op zoek naar verhalen over de emancipatie van zwart Amerika, waar Nederland volgens ons lessen uit kan trekken. Sommige mensen vinden de vergelijking die we in deze serie maken vergezocht. De kritiek: wat kan de Amerikaanse samenleving van honderd jaar terug ons vertellen over de uitdagingen van onze tijd?

Laat ik proberen daar een antwoord op te geven. Omdat beide landen een slavernijverleden hebben, is het niet vreemd dat er gelijkenissen zijn in hoe de witte bevolking zich ten opzichte van de gekleurde medeburger verhoudt. En omdat multiculturaliteit een langere geschiedenis kent in de VS, is het niet meer dan logisch dat daar interessante perspectieven te vinden zijn op hoe om te gaan met witte machtsstructuren.

Wil dat zeggen dat beide landen exact dezelfde uitdagingen hebben? Nee.

Erkenning of ontkenning van witte schuld

In Brooklyn bezocht ik een expositie van een Nederlandse kunstenaar. De Nederlandse consul was ook aanwezig. Hij hield, zoals het een goede consul betaamt, een luchtig openingspraatje. Zijn verhaal ging over de Nederlandse nalatenschap in New York: de connectie tussen Harlem en Haarlem, Brooklyn en Breukelen. Maar voor het gemak vergat hij de trans-Atlantische slavernij in zijn verhaal mee te nemen. Hij had het wel over de handel in bevers.

Voor het gemak vergat de consul de trans-Atlantische slavernij in zijn verhaal mee te nemen. Hij had het wel over de handel in bevers

In het slot van zijn speech benadrukte de consul hoe belangrijk het is dat Nederlandse waarden als tolerantie, door dit soort projecten, voor het publiek behouden bleven.

Amerikanen gaan handiger om met het verleden. Hier in de VS wordt gesproken van ‘the original sin’; dat is min of meer een erkenning van de genocides op de oorspronkelijke bewoners en de tot slaaf gemaakte Afrikanen. Ontkennen heeft geen zin in een land dat een burgeroorlog voerde met de afschaffing van de slavernij als inzet.

Het merkwaardige is dat ondanks, of misschien juist dankzij, grote inkomensongelijkheid de Amerikaanse samenleving een stuk inclusiever is. Zihni Özdil schreef er onlangs over in NRC. Het maakt niet uit waar je vandaan komt, zodra je dat blauwe boekje met ‘United States of America’ op de kaft hebt gekregen, tel je mee. Ondanks grove vormen van racisme lijkt er meer ruimte voor niet-dominante perspectieven op de samenleving.

Harlem: The New Negro en de cultuur van verzet

In de decennia na de afschaffing van slavernij trokken zes miljoen zwarte Amerikanen, in wat ‘the great migration’ genoemd wordt, naar noordelijke staten. Onafhankelijke kranten als The Chicago Defender en The Messenger versterkten de migratie door verhalen te publiceren over het paradijselijke, welvarende en vrije noorden.

Steden als Chicago, Washington DC en New York raakten vol met zwarte Amerikanen die wilden ontsnappen aan formele apartheid van het zuiden. Harlem werd het symbool van de vrije zwarte mens. Een verleden van onderdrukking en onderdanigheid werd al feestend in jazzcafés weggedronken. ‘The New Negro’ werd geboren. Historicus Nathan Huggins schreef over deze periode: ‘Many saw Harlem as the retort where the best achievement of colored people would be crystallized into the hard, permanent stuff of the race’s positive future.’ Volksculturen van de plantages ondergingen in de handen van kunstenaars een transformatie, verhalen werden literatuur, werkliederen blues en jazz.

Het politiek verzet tegen witte machtsstructuren, die tot op de dag van vandaag voor ongelijkheid zorgen, kende al een veel langere traditie, maar werd in deze periode geformaliseerd in belangenorganisaties en lobbygroepen. Want de weg naar een menswaardig bestaan hield niet op met het afschaffen van de slavernij. Om volledig vrij te zijn, moest ook de geest worden bevrijd. Socioloog W.E.B Du Bois introduceerde in zijn inmiddels iconische werk The Souls of Black Folk (1903) het concept ‘double consciousness,’ het interne conflict dat minderheden ervaren in een samenleving gebaseerd op witte macht.

Van Malcolm X Boulevard tot West Kruiskade

Ik ben inmiddels met mijn laptop verhuisd naar een terras verderop. Als je naast mij zou zitten, zou jij misschien ook wel de gelijkenis tussen de Malcolm X Boulevard en de meest multiculturele straat van Nederland, de West Kruiskade in Rotterdam, kunnen zien. Ik zie haar in het interieur van de nachtwinkels, de vele kapperszaken, de toko’s en hun goederen. Ik zie gemeenschappelijkheid in de wegwerpbakken met rundvlees en kousenband, rijst en bruine bonen. Maar bovenal in de mensen die hier rondlopen. Van Kaapverdianen tot Porto Ricanen.

De gemene deler is het leven in de achtergestelde westerse binnenstad

De gemene deler is het leven in de achtergestelde westerse binnenstad. Waar je plaats in de samenleving wordt bepaald door de kleur van je huid. Zwarte scholen, zwarte wijken, de politie die zwarte lichamen preventief fouilleert. Een samenleving waar jij nog altijd de permanente ander bent. Hier in de buurt is het niet anders. Het voelt als een thuis ver van huis.

Ook xenofobie bindt beide plekken. Het gevolg van de aanhoudende radicalisering van witte Nederlanders is het ontstaan van een generatie biculturele stedelingen, die hun plek in de samenleving steeds assertiever opeisen. De tweedeling zorgt voor een opleving van kunst en politiek bewustzijn: of het nou om nieuwe politieke partijen als NIDA en DENK gaat, om bewustwordingscampagnes als Ieder1 en Zwarte Piet is Racisme, om muziek van Fresku of kunst van Kamp Seedorf: perspectieven die de status quo uitdagen en de perceptie van Nederlanderschap verruimen.

Wat we concreet mee terug willen nemen

Wij zijn op zoek naar het narratief dat deze verhalen met elkaar verbindt. Daarom gaan wij hier in gesprek met journalisten, kunstenaars, arbeiders, muzikanten, professoren, jong en oud, om te achterhalen waartoe meer dan honderd jaar verzet tegen onderdrukking heeft geleid. Maar dit betekent niet dat we een kant-en-klare formule of een ultiem recept voor een geslaagde samenleving hopen te vinden.

We proberen te achterhalen wat de voorwaarden en het belang zijn van ruimte voor niet-dominante perspectieven. Dit doen we door de nalatenschap van de Afro-Amerikaanse verzetscultuur te bestuderen. Zo hopen we ook de emancipatieprocessen in Nederland beter te begrijpen.

Meer lezen?