Kijken: De korte film van een kunstenaar die een gletsjer nieuw leven wilde inblazen

Honderden miljoenen mensen vertrouwen wereldwijd op de watervoorraad van gletsjers. Als het in de winter hard genoeg vriest, houden gletsjers zoet water vast - als ijs. In de zomer laten ze smeltwater los dat ecosystemen, gemeenschappen en hun akkers voedt.

Door klimaatverandering smelten de gletsjers op aarde. Dat leidt eerst tot een relatief grote beschikbaarheid van zoet water, maar op termijn tot droogte.

In het noorden van Pakistan hebben boeren lang geleden een truc bedacht om de hoeveelheid ijs - en dus ook de beschikbaarheid van zoet water in de droge periode - te beïnvloeden. Hun methode is eenvoudig en loodzwaar: ze slepen blokken ijs van gezonde gletsjers naar plekken waar te weinig ijs aangroeit. Ze maken daarmee de ondergrond kouder, zodat neerslag en sneeuw beter aanvriezen. Er blijft meer ijs liggen en zo hebben de boeren in de zomer en herfst minder last van droogte.

Deze methode van ‘glacier growing’ inspireerde de Sloveense kunstenaar en aardwetenschapper Aljaž Celarc om A Stalagmite for Sisyphus te maken: een video en twee installaties die helemaal draaien om het maken en het smelten van ijs. Alle drie de werken herhalen zichzelf, maar ze herhalen zichzelf nooit op exact dezelfde manier. Net als Sisyphus dus, de figuur uit de Griekse mythologie, die tot het einde der tijden een rotsblok een steile berg moest opduwen. Iedere keer als Sisyphus bovenaan de berg was, rolde de steen weer naar beneden en moest hij weer opnieuw beginnen.

IJs zal smelten

Celarc, die in Rotterdam woont en werkt, combineert in A Stalagmite for Sisyphus de nutteloze herhaling uit de mythe van Sisyphus met een moderne manier om ijs te maken: een vriezer.

Voor een van de installaties maakte hij een 3D-mal van een brok ijs uit de Franse Alpen. In de galerie wordt het origineel telkens opnieuw nagemaakt en weer gesmolten. De andere installatie gebruikt een luchtontvochtiger en een vriezer om een kunstmatige stalagmiet te creëren. Celarc laat zien hoeveel kunstgrepen er nodig zijn om natuurlijke processen na te doen, en hoe onbevredigend dat uiteindelijk is. Want de bevroren stukken ijs in de galerie blijven op afstand – achter glas, in een vriezer – en ze smelten steeds opnieuw.

Het mooiste onderdeel van A Stalagmite for Sisyphus vond ik de korte film In Vivo (hieronder te zien). In tien minuten zien we hoe Celarc met een groep vrijwilligers een berg in Slovenië beklimt. Ze sjouwen uitrolbare zonnepanelen en een vriezer mee omhoog. Eenmaal boven gebruiken ze die om smeltwater in ijs te veranderen. In het mooiste shot van de film zien we hoe Celarc het stuk ijs teruggeeft aan de berg, op een plek waar schuivend ijs eerder een groef in de stenen grond heeft geslepen. Alsof hij een baby in een wieg legt.

Het is een poging om de gletsjer nieuw leven in te blazen. Tot falen gedoemd, omdat het ijs weer zal smelten.

Het gouden folie op de tassen van de bergbeklimmers doet denken aan astronauten op een verre planeet (denk: Matt Damon in The Martian). Dat is geen toeval: Celarc levert commentaar op de enorme afstand tussen ons en dit berglandschap. Voor de moderne mens is de aarde een onbekende plek geworden. Met het kunstwerk probeert Celarc weer een verbinding met dat landschap aan te gaan. Tegelijk levert hij kritiek op de verheerlijking van technologie, want die lijkt de afstand tussen de mensen en de natuur alleen maar te vergroten.

Technologie als symptoombestrijding

Een paar dagen nadat ik zijn kunstwerk heb bekeken, spreek ik Celarc. ‘De film is dystopisch,’ zegt hij. ‘We besteden al die energie en groepsinspanning aan het creëren van iets insignificants. Dat is mijn houding tegenover technologie.’

Celarc is uitgesproken kritisch over de toepassing van technologie als ‘oplossing’ voor klimaatverandering. Onze cultuur promoot innovatie als oplossing voor alles, zegt hij. ‘Maar veel technologie richt zich op symptomen.’ Projecten bijvoorbeeld waarbij CO2 uit de lucht wordt gehaald en in diepe aardlagen wordt weggestopt. ‘Daarbij wordt het probleem - onze verslaving aan fossiele brandstoffen waarmee we klimaatverandering veroorzaken - niet aangepakt.’

De installaties in A Stalagmite for Sisyphus maken het probleem zelfs erger: ze verbruiken energie om ijs te maken dat weer zal smelten. Celarc wil er een groter punt mee maken: ‘Hoe meer middelen we stoppen in het behouden van de status quo, hoe meer energie er beschikbaar is om de verdere verandering van fragiele ecosystemen te versnellen.’

‘We moeten nadenken over de vraag of we al die energie wel [zo] willen besteden,’ zegt hij, en we moeten af van op concurrentie gebaseerde groei en van overconsumptie. Voor onze economie ziet Celarc meer in de principes van degrowth - gecontroleerde krimp.

Waarom de verwijzing naar Sisyphus? ‘Ik heb het gevoel dat onze samenleving gevangen zit in zinloze activiteiten. Veel van mijn dagelijkse activiteiten zijn loops die nauwelijks iets voor me betekenen. Of kijk naar de manier waarop mensen hun telefoon gebruiken. Zo zie ik Sisyphus: we volgen dagelijks patronen waar we aan gewend zijn geraakt en waar we niet meer op reflecteren. Alleen als je de nutteloosheid van je handelingen negeert, kun je onbezonnen gelukkig zijn.’

Neem een stap terug, kalmeer, kijk opnieuw

Wat me fascineert is dit: Celarc ziet veel van onze handelingen als nutteloos, en toch is hij zelf met een vriezer een berg opgeklommen om een stuk ijs te maken wat weer zou smelten. Dat had hij niet hoeven doen. Maar hij deed het toch, naar eigen zeggen omdat hij kunst en wetenschap wil gebruiken om te ontsnappen aan de nutteloosheid.

Ja. Dus: inzicht in de futiliteit van onze dagelijkse bezigheden kan een reden zijn om te denken dat niets ertoe doet. Maar het kan ook een aansporing zijn om wat afstand te nemen en te spelen met ideeën en mogelijkheden, tot je de dingen in een nieuw licht ziet en er iets nieuws begint, omdat er altijd iets nieuws begint als je de rust neemt om de dingen in een nieuw licht te zien. Alles doet ertoe, zelfs nutteloosheid.

De installatie In Vitro wordt tot 14 december en tijdens Amsterdam Art Weekend van 24 tot en met 27 november vertoond in C&H Gallery.

Meer lezen?