Met klachten over apathie hoef je bij deze klimaatpsycholoog niet aan te komen

Dit stuk ontstond de dag na de verkiezing van Donald Trump. Het gaat over klimaatverandering en de ontkenning daarvan. Het gaat over emotie en de werking van de menselijke psyche. Het zal dus, inderdaad, ook over Trump zelf gaan. Maar dat stel ik nog een poosje uit. Eerst iets anders. Iets wat me al een tijdje dwars zit: het gevoel dat we in een gespleten werkelijkheid leven.

Neem twee advertenties die de afgelopen weken zij aan zij hingen op stations in Nederland. Links een afbeelding van een boom met de tekst: ‘Als we de aarde kunnen opwarmen, kunnen we haar ook weer afkoelen.’ Het is een aansporing iets voor het klimaat te doen: stuur een sms’je en je helpt bomen aanplanten.

Rechts een advertentie over de snelle treinverbinding tussen station Rotterdam en luchthaven Brussel. ‘Vlieg ver, vertrek vlakbij!’

De meeste mensen zullen aanvoelen dat deze twee advertenties tegenstrijdig zijn. Met één sms’je kun je de klimaatimpact van een verre vlucht niet compenseren. Belangrijker: je kunt niet tegelijkertijd leven in een wereld waar je je serieus inzet tegen klimaatverandering én in een wereld waarin je zorgeloos je vakantie tegemoet vliegt. Die twee gaan niet samen.

Deze advertenties vertellen dus tegenstrijdige verhalen over de werkelijkheid en over wat belangrijk is.

Maak je zorgen over het klimaat / maak je geen zorgen over het klimaat

Als je deze splitsing eenmaal ziet, zie je haar overal. In de krant zijn talloze verhalen te lezen over wantoestanden bij de productie van onze producten, over de noodzaak van duurzaamheid en gematigde consumptie. De boodschap: onze consumptie is niet houdbaar.

Maar de advertenties en de weekendbijlagen van dezelfde kranten vertellen een heel ander verhaal. Kijk toch de nieuwste mode en het mooiste design voor in huis! De impliciete boodschap? Ga je gang, de wereld is van jou en door je consumptie kun je je onderscheiden. Matig consumeren haalt de krant niet, en heel eerlijk gezegd is dat voor losers.

‘Het is gekmakend,’ zegt de Amerikaanse klimaatpsycholoog Renee Lertzman als ik mijn ervaring met haar deel. Lertzman doet onderzoek naar de psychologische mechanismen om met milieu- en klimaatverandering om te gaan. Vorige week was ze in Nederland voor een aantal lezingen en interviews. ‘Wat je ervaart is totale splitsing en incoherentie. The New Yorker, die de artikelen van Elizabeth Kolbert [over klimaatverandering en de massa-extinctie van diersoorten, JM] publiceert, heeft ook luxe-advertenties voor cruise ships.’

Waarom is dat precies gekmakend?

‘De essentie van gekmakend is dat je je in een onmogelijke situatie bevindt. Gregory Bateson, een Amerikaanse psycholoog, schreef lang geleden over de ‘double bind.’ Dat zie je bijvoorbeeld als kinderen worden opgevoed door schizofrene ouders, die letterlijk tegenstrijdige en verwarrende dingen tegen hun kind zeggen. Ze zeggen bijvoorbeeld het ene moment ‘doe dit niet’ en het andere moment ‘doe dit wel,’ maar dan over hetzelfde ding. Of ze zijn het ene moment vijandig en het volgende liefdevol. Je bent verdomd als je het doet, en verdomd als je het niet doet.’

Ik geloof niet dat mensen totaal uitgecheckt zijn

We kunnen niet tegelijkertijd in beide werkelijkheden leven.

‘Nee. En zo’n gesplitste werkelijkheid is kwellend. Wat jij beschrijft kun je zien als een uitdrukking van ons collectieve onderbewuste op dit moment. Je ziet dat we ons gefragmenteerd en gedistantieerd tot dit onderwerp verhouden.’

Eigenlijk zeggen die advertenties: begin niet aan dat verhaal over het verlies van ons stabiele leefklimaat.

‘Precies. Maar dat heeft een prijs. Er zit een complex van conflict en schuld onder. Het is in deze tijd moeilijk je helemaal niet bewust te zijn van het feit dat er iets mis is. Ik geloof niet dat mensen totaal uitgecheckt zijn. Het zit op de achtergrond, omdat het voor de meeste mensen voelt als een terrein wat je niet kunt betreden. Het is te veel. Het is overweldigend. Er is al te veel aan de gang. Dat zijn strategieën, dat betekent niet dat het mensen niets kan schelen.’

Leven we in een collectieve fantasie?

‘Je kunt het een fantasie noemen, maar het is meer: een onbewuste overeenstemming om niet te kijken naar de implicaties van wat er aan de hand is. Er is een enorme weerstand om echt het hele verhaal te zien.’

Hoe apathisch zijn mensen werkelijk?

Lertzman verkent al sinds 1986 het terrein tussen het milieu en de menselijke psyche. Ze volgde destijds als student een vak over milieuwetenschap. Wat ze leerde over de menselijke invloed op het milieu en het klimaat vond ze vreselijk. Traumatisch zelfs. Iets later begon ze zich in de psychologie te verdiepen. Tot haar verbazing waren het onderzoek naar de menselijke psyche en het milieu totaal gescheiden.

Ze begon zelf onderzoek te doen. Haar belangrijkste nieuwe inzicht, verkregen op basis van gesprekken die ze tussen 2006 en 2009 voerde met bewoners uit de geïndustrialiseerde staat Wisconsin in de VS: mensen zijn niet zo apathisch als het lijkt. Ze stralen misschien uit dat het milieu of het klimaat ze ‘niets kan schelen,’ maar dat is vooral een beschermingsmechanisme. Het is een houding die mensen zich onbewust aanmeten als ze wel een gevoel van verlies ervaren, maar niet het gevoel hebben dat ze daar iets aan kunnen doen. Het is een performance geboren uit onmacht.

In Wisconsin trof Lertzman melancholie: een onbestemd gevoel van verlies, een verlangen naar een tijd dat dingen eenvoudiger waren, dat de seizoenen nog ‘gewoon’ waren. Totale ontkenning van klimaatverandering is ook een manier om aan die tijd vast te houden. Net als apathie is ontkenning dus een strategie: het is een manier om de zorgwekkende implicaties van klimaatverandering buiten te sluiten.

De voordelen van praten en psychoanalyse

Lertzman gebruikt begrippen uit de psychoanalyse om dit soort gedrag te verklaren. Want de psychoanalyse, zegt Lertzman, heeft ‘een heel inzichtelijke en fijnzinnige manier om te beschrijven hoe onbewuste verdedigingsmechanismen werken.’ Ze vindt het nog steeds vreemd dat niet meer mensen zich hierin verdiepen. ‘Mensen lijken te vergeten dat ontkenning een klinisch concept is dat lang geleden is beschreven door psychoanalisten.’

Ze is er genuanceerd over. ‘Als je aan mensen vraagt of ze in klimaatverandering ‘geloven’, zullen maar weinig mensen ‘nee’ zeggen. Ik heb het in mijn boek over verloochening. Dat is iets verradelijkers: selectief overeenstemmen om je niet echt met het onderwerp te verbinden.’

‘Er is van nature een hoop moeilijkheid en weerstand als je de implicaties van klimaatverandering wilt overzien,’ zegt Lertzman, omdat de uitstoot zo met onze levens is verweven. ‘De initiële reactie van mensen op verandering is: het verlies inschatten. Wat betekent dit voor mij?’ Dat gebeurt onbewust, vaak kom je er pas achter dat dit speelt door er met mensen over te spreken. Als mensen het gevoel hebben dat ze iets zullen verliezen als ze klimaatverandering serieus nemen, zullen ze het onderwerp ontwijken.

Hoe schuldgevoel en schaamte actie in de weg zitten

Open gesprekken over onze gevoelens zijn dus cruciaal, vindt Lertzman. Ze vindt dat er in campagnes en verhalen over klimaatverandering veel meer ruimte moet zijn voor ambivalentie en innerlijke strijd. ‘Het schema van de meeste campagnes over klimaatverandering is: verhoog het gevoel van urgentie en roep op tot actie. Het is: vertellen, vertellen, vertellen en dan verwachten dat mensen gaan handelen. Dat werkt niet.’

Waarom niet?

‘Omdat er bij de meeste mensen dubbelzinnigheid is: gevoelens van conflict, verwarring en ontkenning.’

Als je over klimaatverandering praat, komen er bovendien automatisch gevoelens van schuld en schaamte omhoog. Ons gedrag is onderdeel van het probleem, dus ‘natuurlijk voelen mensen zich schuldig. Campaigners moeten mensen helpen door die ambivalentie heen te bewegen. Zolang ze schaamte voelen, zullen ze zich nergens mee verbinden.’

Het raakt aan wat misschien de grote achterliggende vraag van haar werk is: hoe vergroten we de psychische ruimte voor actie?

Geïnternaliseerde schuld is denk ik de grootste barrière voor actie

Schuldgevoel helpt niet.

‘Nee. De geïnternaliseerde schuld is denk ik de grootste barrière voor actie. Want het is ondraaglijk. Het is verlammend. En tragisch, omdat het vaak erg privé is. Er wordt niet over gesproken.’

Lertzman denkt dat veel mensen - al dan niet onbewust - met schuldgevoelens zitten over alle kleine en grote dingen die ze voor het klimaat kunnen doen, maar nalaten. ‘Als we dat gevoel meer erkennen, zouden we misschien meer actie zien. Dat zou ik willen onderzoeken.’ Want het wegnemen van schuld en schaamte werkt als het over andere onderwerpen gaat die maatschappelijk zwaarbeladen zijn, zoals drugsmisbruik. ‘Mensen komen in beweging als ze zich niet veroordeeld voelen, als ze zich niet schamen. Dat is steeds opnieuw aangetoond.’

Wat is jouw antwoord aan mensen die zich machteloos voelen?

Direct: ‘Het is volstrekt logisch dat je je zo voelt. Ik zou de ander uitnodigen: vertel maar. Je moet niet over dat gevoel van machteloosheid heen walsen. Die kleine dingen gaan de planeet niet redden. Wees daar eerlijk over. Maar richt het gesprek daarna op iets anders: hoe zou het eruitzien als jij meer te zeggen had?’

Zo’n gesprek kan ertoe leiden dat mensen zelf iets ondernemen én dat ze zich verbinden aan milieu- en klimaatorganisaties die verandering nastreven. Je hoeft vervolgens alleen maar naar de geschiedenis te wijzen om te laten zien dat collectieve actie wél grote impact kan hebben.

Het alternatief: richt je op de groep en de cultuur

‘We moeten culturen van verandering ondersteunen,’ zegt Lertzman. ‘Mensen aanmoedigen om zichzelf als onderdeel van iets groters te zien. Sociale interacties zijn de beste voorspeller van gedrag. Het zijn onze wortels. Dus mensen moeten een gevoel van gemeenschap hebben met organisaties die de waarden vertegenwoordigen waar het hier om gaat.’

En zo komen we te spreken over Trump. Als de man iets vertegenwoordigt, is het egoïsme. Een Amerikaanse psycholoog die Trumps geest analyseerde kon ‘weinig méér onderscheiden dan narcistische motieven en een bijhorend persoonlijk verhaal van winnen, koste wat het kost.’ ‘His level of egotism is rarely exhibited outside of a clinical environment,’ schreef een journalist.

Wat zou ons antwoord moeten zijn op de waarden die Trump etaleert?

Zonder aarzeling zegt Lertzman: ‘Compassie. Voor onszelf en anderen. In de zin van: bereidheid om de ongelooflijke pijn te erkennen die ons op deze plek heeft gebracht. Niemand heeft het zo bedoeld, en toch zijn we hier beland. Het gevoel dat we stuurloos zijn. Dat ons hele onzekere tijden staan te wachten. Dat dingen instabiel voelen. We hebben een diepe toewijding nodig aan samenwerking en naar elkaar luisteren. Je kunt het een politiek van compassie noemen. Dit is een kans om dat echt te oefenen. Het zou ontwapenend kunnen werken.’

‘Politieke leiders hadden mensen moeten helpen om te gaan met snelle verandering. Dat hebben ze onvoldoende gedaan en de huidige situatie is er het gevolg van. Dit is wat er gebeurt als mensen zich kwetsbaar en stuurloos voelen. Dan slaan ze terug.’

Dan houden ze zich vast aan wat ze kennen.

‘Ja. En dan verdedigen ze dat tot het bittere einde.’

Het doet denken aan het onderzoek van socioloog Arlie Hochschild, die vijf jaar optrok met de achterban van Trump in het arme Louisiana. ‘Wat je ziet op televisie is boosheid,’ zei Hochschild onlangs, ‘maar wat eronder ligt, is rouw om een samenleving en een levensstijl die er niet meer is, om een land dat zij [de Trump-stemmers, JM] niet langer herkennen als het hunne. Ze voelen verdriet, pijn en angst. Trump speelt daar als geen ander op in, bewust of instinctief.’

Trumps antwoord op complexiteit en verandering is een radicale versimpeling van de werkelijkheid. Dat is een aantrekkelijke optie, zolang er geen ruimte is voor ambivalentie. ‘Het moet veel normaler worden om eerlijk te zeggen hoe we ons voelen over dit onderwerp,’ zegt Lertzman. ‘Het hele spectrum van gevoelens: angst, hoop en enthousiasme.’

Toen Lertzman in Amsterdam het podium opstapte, gaf ze het goede voorbeeld. Haar zwarte rok en gilet zonder mouwen verraadden een intellectuele degelijkheid die in het tijdperk Trump onder vuur zou komen te liggen. Na zijn verkiezing voelde ze zich gedesoriënteerd en kwetsbaar, zei ze. Toen ze de mensen in de zaal uitnodigde om hun gevoel te delen, kwam een divers palet voorbij: angst, verdriet, hopeloosheid, en verwarring. Maar ook: opstandigheid, hoop en strijdlust.

Het bespreekbaar maken van deze gevoelens kan helpen om oplossingen los te weken, zegt Lertzman. Want creativiteit, zorg en bezorgdheid zijn nauw met elkaar verbonden. ‘Ik heb veel vertrouwen in mensen. We zijn in staat tot grote innovatie en weerbaarheid, zeker als we in groepen samenwerken.’

Meer lezen?