Hoe wapenen we ons tegen de machine die nooit vergeet?

‘Ik heb een zolderverdieping aan een van de grachten. Soms denk ik: ik ben een jood die zich schuilhoudt op een Amsterdamse zolder. Dít is de juiste plek en het juiste moment om in actie te komen.’

Aan het woord is Eben Moglen (54), die drie uur onafgebroken heeft gepraat. We zitten in het Amsterdamse café De Jaren en wat een interview zou moeten worden, heeft vanaf het begin af aan meer het karakter van een hoorcollege gehad. Gelukkig is de Amerikaanse hoogleraar rechtsgeschiedenis aan de Universiteit van Columbia iemand waar je graag naar luistert.

Het onderwerp van gesprek zijn de onthullingen van Edward Snowden over de National Security Agency (NSA). Maar de woorden van de kleine, bebaarde professor reiken veel verder dan dat: Moglens college behandelt onder andere de verschillende fasen van de menselijke beschaving, de Afro-Amerikaanse literaire traditie en de betekenis van de val van Srebrenica voor de Nederlandse volksaard.

Een academicus die strijdt tegen copyright

Moglen leest Nederlandse kranten en blijkt de Nederlandse politiek goed te volgen. Sinds twintig jaar heeft de Amerikaan een appartement in Amsterdam, waar hij met regelmaat een paar weken intrekt om te schrijven en te denken. Zijn koffie verkeerd en tomatensoep bestelt hij in het Nederlands en zo nu en dan gebruikt hij Nederlandse woorden om uitspraken extra te benadrukken.

Als hij praat over de the procedures of totalitarianism, de technologische infrastructuur voor een surveillancestaat zoals Edward Snowden die bloot heeft gelegd, valt de naam van Geert Wilders regelmatig. ‘De Nederlandse overheid heeft net als Amerika enorm veel databases vol persoonsgegevens. Iedere Nederlander is in zes seconden te vinden. Wat als Geert Wilders aan de macht komt en die databases in handen krijgt?’ En even later: ‘Elke keer als ik Geert Wilders zie, zoals laatst weer met zijn anti-Europese coalitie met Marine Le Pen, vraag ik mij af wanneer de Nederlandse jeugd eens gaat luisteren naar de mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. Straks zijn alle grootmoeders dood die hen verhalen kunnen vertellen.’

Wanneer gaat de Nederlandse jeugd eens luisteren naar de mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt?

New Yorker Eben Moglen heeft een wonderlijk cv. Hij is techneut, activist én academicus tegelijkertijd. Op zijn zestiende, het was 1975, bouwde hij mee aan een van de eerste e-mailprogramma’s ter wereld. Begin jaren tachtig werkte hij voor technologiebedrijf IBM als programmeur. In diezelfde tijd studeerde hij rechten en geschiedenis aan de Universiteit van Yale. Later was hij advocaat in New York en vanaf 1987 ging hij werken aan de prestigieuze Columbia Law School, vanaf 1994 als hoogleraar.

Zijn hele werkzame leven strijdt Moglen voor de vrijheid van informatie en software. Als advocaat van de Free Software Foundation verdedigde hij in de jaren negentig de rechten van hackers en computernerds om gratis software te bouwen die níet gepatenteerd of gelicenseerd was.

Moglens filosofie is dat al het copyright moet worden afgeschaft, zodat informatie vrijelijk kan worden verspreid. Hij is de oprichter en voorzitter van het Software Freedom Law Centre, waar hij en zijn team advocaten pro deo juridische dienstverlening geven aan softwarebouwers. Begin 2011 richtte Moglen de Freedom Box Foundation op, waarmee hij de Freedombox bouwt, een kleine server met gratis software die voor iedereen is aan te schaffen en waarmee anoniem, veilig en zonder inmenging van grote bedrijven of overheden online gecommuniceerd kan worden.

Eben Moglen is een van de belangrijkste intellectuele boegbeelden en adviseurs van de internationale activistenwereld, die strijdt voor privacy en internetvrijheid, zoals het Nederlandse Bits of Freedom, het Franse La quadrature du Net en de Amerikaanse Electronic Frontier Foundation.

Snowden and the future

Ik wil Moglen graag spreken over Snowden and the future, de vierdelige lezingenserie die hij van oktober tot en met december hield aan Columbia University in New York. Samen met duizenden andere online-kijkers genoot ik van deze intellectuele tour de force, waarin Moglen de surveillanceprogramma’s van de NSA in een brede historische, juridische en literaire context plaatst. De vorm van de lezingen is minstens zo indrukwekkend als de inhoud: als een dominee en uit het hoofd spreekt Moglen zijn publiek toe, en schroomt daarbij niet om alle emotionele, dramatische en retorische registers wijd open te trekken.

Snowden is geen landverrader maar een Amerikaans patriot. Snowden past in de Amerikaanse traditie van constitutioneel verzetplegers

De gelaagde lezingenreeks laat zich niet makkelijk samenvatten, maar in feite is het een beschouwing van het morele verval van de Verenigde Staten. De onthullingen van Edward Snowden hebben volgens Moglen laten zien dat ‘the land of the free’ niet meer het baken van vrijheid is dat het ooit was. De war on terror, die het land sinds 2001 voert, heeft de VS de facto onder militair gezag geplaatst. De NSA opereert zonder noemenswaardige democratische waarborgen. De Amerikaanse grondwet en de rule of law zijn de afgelopen jaren straal genegeerd door de militaire inlichtingendienst.

Maar de lezingenreeks is bovenal een ode aan klokkenluider Edward Snowden. ‘Ik wilde aan de wereld uitleggen waarom Snowden een held is,’ vertelt hij. ‘Geen landverrader, maar een Amerikaans patriot. Snowden past in de Amerikaanse traditie van constitutioneel verzetplegers. Ik wilde wijzen op de overeenkomsten met gevluchte Afro-Amerikaanse slaven die de slavernij bestreden. Niet in de laatste plaats omdat de man in het Witte Huis daar om zou moeten geven.’

Intellectueel marktkoopman

Moglen zoekt, legt hij uit, naar verhalen en frames die aanslaan. Als een idealistische, marktkoopman probeert hij abstracte begrippen als "vrijheid" en "privacy" aan de man te brengen. Om zijn toehoorders in beweging te krijgen en tot actie te doen overgaan.

Daarom zijn voor het Nederlandse publiek grootmoeders die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt krachtige frames, zegt hij. En daarom speelt de Amerikaanse geschiedenis van de slavernij zo’n belangrijke rol in zijn lezingen. ‘Iedere Amerikaan kent de geschiedenis van de slavernij. Dat zit ín ons. Elke fundamentele discussie over vrijheid in de VS komt uiteindelijk neer op de erkenning dat er een tijd was waarin miljoenen mensen geketend als eigendom werden gehouden.’

In zijn derde lezing benadrukt Moglen met het verhaal van de Amerikaanse slaaf Frederick Douglass, de, in zijn ogen, belangrijkste voorwaarde van menselijke vrijheid: de mogelijkheid om anoniem te kunnen lezen. Douglass kon lezen en schrijven en leerde het aan zijn medeslaven. Toen de slavenhouders daar achter kwamen, traden ze hard op en werd lezen verboden. ‘You cannot teach slaves to read,’ citeert Douglass een slavenhouder in zijn memoires, ‘for it will make them uneasy in their slavery, unmanageable and sad.’

Die tijd is een belangrijke analogie om de onthullingen over de NSA te kunnen duiden. Want slavernij, legt Moglen uit, is net als de totalitaire procedures van de NSA, het tegenovergestelde van vrijheid. ‘Met de technologie van de NSA is het mogelijk om de menselijke vrijheid uit te roeien. De NSA kan via diensten als Google en Facebook zien wat iedereen leest. De dans van onze gedachten, waar wij ons niet van bewust zijn, verdwijnt in een machine die nooit vergeet.’

De revolutie begint bij anoniem lezen

De onthullingen van de NSA hebben laten zien dat anoniem online lezen zo goed als onmogelijk is. ‘De NSA heeft toegang tot de internetlogs die bijhouden welke sites wij allemaal bezoeken,’ zegt Moglen. ‘Die logs laten zien wat wij lezen. Dat is niet ons publieke gezicht, zoals we dat laten zien op sociale netwerken, maar onze private denkruimte. Dat is de plek waar alle politieke vrijheid begint en onze ideeën vorm krijgen. We noemen het democratie, individualisme en zelfontplooiing. Alle waarden van de renaissance kwamen voort uit de mogelijkheid om alleen in je eigen ruimte te kunnen lezen en denken. De Amerikaanse revolutie begon niet met de onafhankelijkheidsverklaring, maar in de hoofden van de mensen.’

Die logs laten zien wat wij lezen. Het is onze private denkruimte. De plek waar alle politieke vrijheid begint en onze ideeën vorm krijgen

Het gevolg van het massaal monitoren van lezen - zoals Google Books doet -, legt Moglen uit, is dat wij niet meer vrij kunnen zijn. We zijn geketend door de wetenschap dat er iemand met ons meeleest.

‘Als je weet dat er met je mee wordt gelezen, ga je je anders gedragen. Zou een kerkelijk persoon als Darwin hebben gezegd wat hij heeft gezegd, als ieder boek dat hij las werd gemonitord? Zouden joodse politieke vluchtelingen zich comfortabel hebben gevoeld bij het lezen van Marx? Als van elk boek de afgelopen vijfhonderd jaar was vastgelegd welke lezer het las en we wisten dat de inlichtingendiensten zoals NSA en AIVD daar toegang tot hadden, denk je dan dat er ooit vrije en democratische samenlevingen zouden zijn geweest?’

Privacy is geen individueel maar een ecologisch probleem

Een van de redenen dat privacy zo’n hard sell is, legt Moglen uit, is dat er een fundamenteel verkeerd idee bestaat over wat privacy is. Bedrijven als Google en Facebook benaderen het als een transactie tussen twee partijen. Zij zeggen tegen hun klanten: jij krijgt onze mooie diensten en in ruil daarvoor mogen wij alles wat je doet monitoren en lezen. De meeste gebruikers gaan daar voetstoots mee akkoord en denken er verder niet over na.

Maar privacy raakt niet alleen de twee betrokken partijen; er zijn ook altijd andere, derde partijen bij betrokken. Moglen: ‘Als Google jouw e-mails leest, dan lezen ze niet alleen jouw mail, maar van iedereen die jou een e-mail stuurt. Facebook bekijkt de foto’s van de mensen wier foto’s jij bekijkt. Privacy heeft effecten op de omgeving. Je kunt privacy goed benaderen als een milieu- of ecologisch probleem. En dan gaat het opeens over heel andere zaken. Want bij een transactie geeft de gebruiker ergens toestemming voor, terwijl dit bij ecologische kwesties niet kan. Die moeten voldoen aan door de maatschappij vastgestelde normen en waarden.

Als je mensen vertelt dat ze dood gaan van roken, heeft dat niet zoveel effect. Als je ze vertelt dat meerokers ook doodgaan, beginnen mensen met stoppen. Bij privacy zijn anderen betrokken

Denk aan drinkwater of luchtkwaliteit, die zijn niet onderhandelbaar. Datzelfde geldt voor privacy, dat een soortgelijke ecologische regulering nodig heeft die gebaseerd is op maatschappelijk bepaalde standaarden en normen.’

Moglen ziet kansen om met dit verhaal een breder publiek bewust te maken van privacy en de gevaren van de NSA en Google. ‘Er zijn zoveel mensen die het gevoel hebben dat ze iets willen doen, maar niet weten wat. Het gaat erom hoe je het verhaal vertelt, het gaat om framing. Als je mensen vertelt dat ze dood gaan van roken, heeft dat niet zoveel effect. Als je ze vertelt dat meerokers ook doodgaan, beginnen mensen met stoppen.

Op diezelfde manier moet privacy worden geframed als iets waar anderen bij betrokken zijn. Zo verander je het gesprek over transacties in een gesprek over ethiek. Gebruik je Gmail? Google leest niet alleen jouw mails maar ook die van je grootmoeder. Vind je oma dat oké? Hoi vrienden, ik stuur deze mail direct door naar Google, goed?’

Het zou al een mooi begin zijn, zegt Moglen, als de grote internetdiensten hun klanten gewoon de waarheid zouden vertellen. ‘Als Facebook tegen iedere gebruiker zegt: we houden jou de hele tijd in de gaten. En tegen ouders: wij bespioneren uw kinderen elke dag, uren achter elkaar en veel beter dan dat jij jouw kinderen ooit in de gaten kunt houden. Vanaf dat moment is voor iedereen duidelijk dat Facebook voor mensen is die het niet erg vinden om continu bespioneerd te worden. Dan wordt het ecologisch, gaat ethiek een rol spelen en kunnen gebruikers een vrije keus maken als individu.’

Leven als batterijen voor de machine

Eben Moglen is een onversneden idealist. Een gesprek met hem is heftig en inspirerend tegelijkertijd. Het is verfrissend om een academisch jurist zo erudiet voorbij de taal van de wet te horen spreken, maar soms klinkt zijn stelligheid wel erg zwaar en dramatisch.

Zelf is de kleine professor strijdbaar. ‘Laatst vroeg iemand mij of ik bang was of de Verenigde Staten achter de mensen aan zouden gaan die voor Edward Snowden op zijn gekomen. Ik denk van niet, maar als ze dat toch doen, laat ze dan maar bij mij beginnen. Ik ben er klaar voor.’

Zijn lezingenserie is te zien als een oproep tot verzet. Tegen de NSA, tegen de slavernij van de huidige technologie. Politici en juristen roept hij op de inlichtingendiensten naar de letter van de wet te beoordelen. Techneuten vraagt hij om producten te bouwen die mensen hun autonomie teruggeeft, hen minder afhankelijk maakt van de grote Amerikaanse internetbedrijven en op die manier minder vatbaar maakt voor surveillance. Activisten adviseert hij om gebruik te maken van het moment dat Edward Snowden hen heeft geboden en mensen over de streep te trekken om tot actie over te gaan.

We staan op een tweesprong, zegt Eben Moglen. De keuze: een definitief leven ‘als batterijen voor de machine’ of een leven in vrijheid en autonomie. ‘Dit is de laatste generatie die een keuze kan maken,’ zegt de hoogleraar. En die generatie heeft verhalen en handvatten nodig om die keuze te maken.

Moglen noemt de naam van een oud-student van hem. Deze Nederlandse jurist promoveerde op communicatiegrondrechten en in het voorwoord van zijn proefschrift is Moglen de enige hoogleraar die hij bedankt. De jonge academicus schreef ruim tien jaar geleden enkele scherpe opiniestukken, waarin hij onder meer pleitte tegen meer bevoegdheden van de Nederlandse inlichtingendienst en vóór meer privacybescherming van de burger in de nasleep van elf september.

Zijn naam? Lodewijk Asscher, de huidige vice-premier van Nederland.

‘Lodewijk is een goed voorbeeld van een jong, machtig iemand die precies weet waar het over gaat en toch zwijgt,’ zegt Eben Moglen. ‘Er is een kans dat hij op een dag het land gaat leiden. De uitdaging is: wat moet er gebeuren zodat Lodewijk er aandacht aan besteedt en bereid is om risico’s te nemen?’