Laatst sprak ik op een feestje met een vrouw van mijn leeftijd over de superheldenfilm Ze was verontwaardigd over het personage Harley Quinn (gespeeld door Margot Robbie). Zogenaamd een van de helden van het verhaal, maar volgens haar enkel opgevoerd als eye candy – een tot leven gekomen mannenfantasie, met haar korte hotpants en voortdurende sexy poses. Een typisch voorbeeld van de male gaze, vond ze.

De wat? Met de term wordt een typisch heteroseksueel-mannelijk perspectief in film, literatuur en beeldende kunst aangeduid, waarin vrouwen vooral dienen als lustobject. Omdat het gros van de filmmakers (regisseurs, scenaristen, producenten) in Hollywood uit mannen bestaat, wordt vaak beweerd dat zo’n male gaze dominant is in

In het geval van Suicide Squad moest ik mijn gesprekspartner gelijk geven. Volgens mij zijn vrijwel alle vrouwen in superheldenfilms wandelende mannenfantasieën. Denk aan Catwoman, met haar latexpakje, of het X-Men-personage Mystique, dat het liefst poedelnaakt rondparadeert.

Sterker nog: het hele superheldengenre, een kleine honderd jaar geleden ontsproten aan de breinen van Amerikaanse striptekenaars, is van oudsher één groot, tweedimensionaal jongensparadijs waarin onmogelijk gespierde kerels keer op keer de wereld redden en de mooiste meiden van zich af moeten slaan. Male gaze? Zeker, dat is zo’n beetje het concept.

De dame op het feestje was niet onder de indruk van mijn duiding. Moest zij als vrouw dan maar gewoon geen superheldenfilms bekijken? Genoegen nemen met het slechtste argument aller tijden: ‘zo is het nu eenmaal altijd geweest’?

Meetbaar en onmeetbaar seksisme

Misschien is een domme actiefilm als Suicide Squad zoveel reflectie helemaal niet waard, maar dit gesprek zette me wel aan het denken. Seksisme in de cinema is een hot issue, waar ik als filmjournalist natuurlijk wel vaker over nadacht – bijvoorbeeld voor een eerder Correspondent-artikel over discriminatie in

Daarin kwam echter vooral het soort seksisme aan bod dat zich in cijfers en onderzoeken laat uitdrukken – het soort seksisme waar in theorie een heel eenvoudige oplossing voor bestaat: filmstudio’s moeten domweg meer vrouwen aannemen, zowel voor als achter de schermen, en die beter gaan

Hoe zit het met de minder ‘meetbare’ vormen van seksisme?

Maar hoe zit het intussen met de minder ‘meetbare’ vormen van seksisme? Met die male gaze, die er in blockbusters als Suicide Squad dik bovenop ligt maar allicht in alle filmgenres aanwezig is? Hoeveel kwaad doet die, en valt er iets tegen te ondernemen?

Vooropgesteld: ik ben geen expert op het gebied van genderstudies, en wellicht zie ik als man allerlei gevoeligheden over het hoofd. Maar laat ik wat observaties delen, al is het maar als voer voor discussie.

De grens tussen sexy en seksistisch

Meteen de diepte in: mijn eerste associatie bij het thema seksisme in de film is een melige hardrockkomedie uit 1984. In de nepdocumentaire This is Spinal Tap staat een fictieve band centraal – Spinal Tap dus – die op zeker moment een nieuw album uitbrengt met de titel Smell the Glove.

Op de hoes prijkt een naakte vrouw, op handen en voeten en aangelijnd als een hond, die een handschoen in het gezicht geduwd krijgt. ‘Veel te seksistisch,’ oordeelt de platenmaatschappij in de film, waarop een van de bandleden beduusd vraagt: ‘What’s wrong with being sexy?’

In een latere scène heeft een concurrerende band een album uitgebracht met een hoes waarop de frontman door naakte vrouwen wordt vastgebonden. ‘Waarom kan dat dan wel?’ willen de leden van Spinal Tap weten. ‘Omdat de rollen zijn omgedraaid,’ legt hun manager uit. Langzaam valt het kwartje. Conclusie van de zanger: ‘It’s such a fine line between stupid and clever.’

YouTube
Bekijk de scène uit This is Spinal Tap.

In de filmindustrie is het niet anders. Neem het werk van Paul Verhoeven. Toen de omstreden regisseur eerder dit jaar in NRC Handelsblad werd geïnterviewd over zijn nieuwe film Elle, een ambigu drama over de relatie tussen een vrouw en haar verkrachter, sprak hij zijn verbazing uit over de milde reacties op de film. ‘Ze betichten me zelfs van

Dat is weleens anders geweest. Zo werd Verhoevens bloteborstendrama Showgirls bij verschijning in 1995 door velen bestempeld als vrouwonvriendelijke porno. In de media deed de regisseur destijds nauwelijks zijn best dat beeld bij te stellen. Over een male gaze gesproken – in het blad Movieline verwoordde hij zijn motieven als volgt: ‘Dit is een film over een vrouw die haar kleren uittrekt. Dat trok me aan. [...] Ik kijk graag naar blote meiden. I love tits and

Vervelend seksistisch of verfrissend eerlijk? A fine line between stupid and clever.

Als de male gaze ongemakkelijk wordt

Een male gaze waar ik me persoonlijk ongemakkelijk bij voelde was die van de Frans-Tunesische regisseur Abdellatif Kechiche. Zijn epische liefdesdrama won in 2013 de hoofdprijs op het festival van Cannes, en volgens Wikipedia nog 81 andere prijzen.

Het is dan ook een meeslepende film met fantastische acteerprestaties van hoofdrolspeelsters Adèle Exarchopoulos en Léa Seydoux, die een hevig verliefd stel spelen. Sommige elementen vond ik alleen nogal overdadig: de speelduur van drie uur, het vele gehuil en de eindeloze seksscènes.

Dat laatste is misschien een kwestie van preutsheid (ik heb meer met gesuggereerde erotiek dan uitgesponnen gooi- en smijtwerk), maar bovenal kon ik het niet laten steeds aan die vijftiger Kechiche te denken, die zo minutieus had bedacht wat hij zijn jonge actrices (Exarchopoulos was negentien) allemaal wilde zien doen.

Hoe zou dit verhaal – geschreven door een vrouw, over de liefde tussen twee vrouwen – zijn verfilmd vanuit een female gaze?

Dat de actrices later in interviews vertelden dat de opnames een hel waren geweest, dat ze zich vies en vernederd hadden gevoeld en nooit meer met Kechiche wilden werken, maakte het er voor mij niet frisser op. Een citaat van Exarchopoulos: ‘Hij vroeg me vooraf of ik er klaar voor was en ik zei: ‘Ja, natuurlijk!’, omdat ik jong en onervaren was. Maar zodra we op de set kwamen, besefte ik pas dat hij echt wilde dat we álles zouden geven. Andere regisseurs zouden nooit hebben durven vragen wat hij van ons vroeg en veel respectvoller met ons zijn

Ook van Julie Maroh, maker van de autobiografische striproman waarop La vie d’Adèle is gebaseerd, vond ik veelzeggend. Op haar blog omschreef ze de seks in de film als ‘overdadig en kil’ en ‘een brute, klinische vertoning van zogenaamd lesbische seks, die al snel pornografisch wordt.’

Voor Maroh was het evident dat de regisseur en actrices – allemaal hetero – zelf geen ervaring hadden met het soort relatie dat ze verbeeldden. Interessant punt: hoe zou dit verhaal – geschreven door een vrouw, over de liefde tussen twee vrouwen – zijn verfilmd vanuit een female gaze?

Als de male gaze woede oproept

Van de controverse rond La vie d’Adèle is het een kleine stap naar de recente rel rond Last Tango in Paris, de erotische klassieker van de Italiaanse regisseur Bernardo Bertolucci uit 1972.

YouTube
Bernardo Bertolucci over de verkrachtingsscène in Last Tango in Paris, in het programma College Tour.

In 2013 was Bertolucci te gast in het Nederlandse programma College Tour, waarin hij uitweidde over de beruchte scène in Last Tango waarin Marlon Brando tegenspeelster Maria Schneider op de vloer verkracht met een pakje boter als glijmiddel.

Dat met die boter hadden Bertolucci en Brando vlak voor de opnamen samen bedacht, vertelde de regisseur. De actrice hadden ze expres niet ingelicht. ‘Ik wilde haar reactie als meisje, niet als actrice. Ik wilde echte woede en vernedering zien.’

Schneider – ook al negentien tijdens de opnamen – had haar kant van het verhaal al eerder gedeeld in Daarin vertelde ze dat Last Tango haar had geruïneerd, en dat ze zich door Brando en Bertolucci ‘een beetje verkracht’ had gevoeld – figuurlijk: de verkrachtingsscène was geveinsd, maar ze had spijt dat ze erin had toegestemd. Tot haar dood in 2011 weigerde ze elk contact met de regisseur.

In College Tour zegt Bertolucci zich schuldig te voelen over het incident, maar er geen spijt van te hebben. ‘Om een bepaald resultaat te krijgen moet je helemaal vrij zijn.’

In Nederland deed het interview destijds amper stof opwaaien, maar begin december zette een Spaanse non-profitorganisatie het fragment over de verkrachtingsscène online, waarop het internet kortstondig uit z’n voegen barstte van verontwaardiging.

Actrice Jessica Chastain tweette: ‘Aan alle liefhebbers van deze film: je kijkt naar een 19-jarig meisje dat wordt verkracht door een 48-jarige man. De regisseur plande de aanval. Ik ben er misselijk van.’ Andere beroemdheden riepen op dvd’s van de film te vernietigen en de regisseur gevangen

Het is een ingewikkeld probleem

De woede van Chastain en haar collega’s is begrijpelijk, maar waar is die precies op gebaseerd?

In een uitvoerige analyse van de Bertolucci-rel op de site wordt gewezen op een aantal dubieuze aspecten. Zo was het College Tour-fragment dat in de media opdook bewerkt en voorzien van de onnauwkeurige titel ‘Bertolucci admits rape scene was non-consensual.’

Dit werd in de media klakkeloos overgenomen en in sommige gevallen nóg fantasievoller geïnterpreteerd. Zo tweette het blad Time: ‘Last Tango in Paris director admits controversial butter rape scene was really rape.’ (Deze tweet werd later weer verwijderd.)

Om dit alles nog verder te compliceren, vindt het gros van de filmdiscussies tegenwoordig plaats op internet

Een paar dagen nadat de ophef was begonnen, zei Bertolucci in ‘Kennelijk is de gedachte ontstaan dat Maria niet was geïnformeerd over het geweld in de scène. Dat klopt niet! Maria wist alles, want ze had het script gelezen en daar stond alles in beschreven. Het enige nieuwe element was het gebruik van de boter.’

De hele zaak illustreert maar weer hoe ingewikkeld een toch al zo precair onderwerp als seksisme wordt in de context van cinema. Elke acteur laat zich tot op zekere hoogte vrijwillig manipuleren door een regisseur. En als je ervoor kiest om aan een heftige grotemensenfilm mee te doen, bestaat de kans dat je heel intieme of nare situaties moet naspelen. Waar dan de grens van het acceptabele ligt, is lang niet altijd helder.

En om alles nog verder te compliceren, vindt het gros van de filmdiscussies tegenwoordig plaats op internet, waar een woord als ‘verkrachting’ graag wordt ingezet als clickbait en het gemiddelde argument wordt geformuleerd in 140 tekens of minder.

Is er hoop op verbetering?

Al die nuance neemt niet weg dat huftergedrag als dat van Bertolucci (‘Ik wilde echte vernedering zien.’) duidelijk over de schreef gaat. Bij de berichtgeving mogen dan fouten zijn gemaakt, op zich is het alleen maar positief dat de kwestie ruim veertig jaar na dato alsnog aan de kaak wordt gesteld. De rel bewijst dat het thema leeft en dat dit soort kritiek momenteel veel weerklank vindt.

Daar liggen kansen. Kijk ter inspiratie naar de inzet van de hashtag #OscarsSoWhite, begin dit jaar, als protest tegen het gebrek aan gekleurde Oscargenomineerden. De kritiek werd toen zo massaal opgepikt dat de Academy (de organisatie achter de Oscars) niet anders kon dan verbetering beloven. Intussen zijn er concrete stappen gezet om de diversiteit binnen de Academy te

Nog een voorbeeld, bescheiden maar concreet: toen er vorige zomer grote billboards verschenen voor de film X-Men: Apocalypse, waarop een mannelijke schurk een vrouwelijk personage bij de keel greep, schreef de actrice Rose McGowan een verontwaardigd Facebookbericht aan studio 20th Century Fox – buiten de filmcontext was het een raar, vrouwonvriendelijk plaatje, betoogde ze. De studio bood onmiddellijk excuses aan en verwijderde de

Zo’n actie zal misschien niet meteen een revolutie ontketenen, maar biedt wel perspectief. Wie weet wat strijdbare Hollywoodvrouwen als McGowan, Lena Dunham, Meryl Streep, Emma Watson, Patricia Arquette en Jessica Chastain met voldoende steun en volharding niet allemaal kunnen

En de male gaze?

Wat is eigenlijk het einddoel? Een filmklimaat gezuiverd van de male gaze? Dat lijkt me niet erg realistisch, en ook wel een beetje saai misschien.

Laten we de pijlen liever blijven richten op het soort uitwassen dat hierboven is benoemd, en de male gaze intussen aanvullen met een prominente, uitdagende female gaze.

En laat die twee dan vooral lekker door elkaar lopen, met vrouwen die maken en mannen die zich op zoete romcoms storten. Laat Paul Verhoeven zijn ‘tits and ass’-films houden, vrouwen guilty pleasures als en Fifty Shades of Grey, en puberjochies (van alle leeftijden en geslachten) superheldenfilms met kleerkasten van kerels en welgevormde meiden.

Want zoals een wijze hardrocker ooit opmerkte: ‘What’s wrong with being sexy?’

Lees ook:

Waarom Hollywood discrimineert (en daar niet zomaar mee zal stoppen) De afgelopen weken is er weer fel geprotesteerd tegen de manier waarop de Amerikaanse filmindustrie met minderheden omgaat. Waarom blijft het als progressief bekendstaande Hollywood zo hardnekkig discrimineren? En valt er verbetering te verwachten? Lees mijn essay hier terug Deze regisseur verbleef achttien maanden op Lampedusa en maakte de beste film van het jaar Hoe maak je een film over zoiets ingewikkelds als de vluchtelingencrisis? De documentaire Fuocoammare valt op door wat er niet in voorkomt: cijfers, analyses, beschuldigingen of oplossingen. Regisseur Gianfranco Rosi trok domweg met zijn camera naar het Italiaanse eiland Lampedusa en filmde wat hij zag. Het leverde (vooralsnog) de beste film van het jaar op. Lees mijn aanbeveling hier terug Is Outlander het vrouwelijke antwoord op Game of Thrones? De serie Outlander, op het eerste gezicht toch vooral een sappig drama, wordt warm onthaald door feministen. ‘De feministische Game of Thrones’ wordt de serie zelfs genoemd. Waarom eigenlijk? Dat heeft, volgens mij, te maken met de ‘female gaze’ - de vrouwelijke blik. Lees het verhaal van Anke Meijer hier terug