Het vergeten probleem van de overgang naar schone energie: armoede

‘Ik hoef jullie niet te vertellen hoe alles samen verkeerd kan gaan,’ zegt Erna Palsterman in haar woonkamer tegen de Slowaakse eurocommissaris van Energie Maroš Šefčovič en de burgemeester van Gent Daniël Termont. Die morgen was ze nog aan het opruimen en schoonmaken geslagen. Maar haar huis is en blijft een heerlijke uitdragerij, volgestouwd met meubels, boeken, beelden en schilderijen waartussen de forse hoogwaardigheidsbekleders ternauwernood een plekje vinden. Als het legendarische televisieprogramma Showroom nog had bestaan, waarin excentrieke mensen over hun leven vertelden, had Erna er perfect in gepast.

Het bezoek op stand heeft ze te danken aan haar deelname aan een project om ‘noodkopers’ - mensen die het niet lukt om een betaalbare huurwoning te vinden, daarom een vaak vervallen huis kopen, maar niet de middelen hebben om dat op te knappen - te helpen bij de renovatie van hun woning.

Tot voor kort regende het bij Erna binnen. Als ze de kachel aanzette, vloog de warmte het huis uit. Haar energierekening kon ze niet betalen. Ze behoorde tot de groep van de zeker 54 miljoen Europeanen die in energiearmoede leven: omdat ze de rekening anders niet kunnen betalen, zitten ze ’s winters in de kou. Nu is het voorheen vochtige en tochtige huis van Erna een behaaglijk fort.

Waarom schone energie voor iedereen (nog?) niet werkt

‘Schone energie voor alle Europeanen’ is de slagzin van het pakket energiewetgeving dat Šefčovič november vorig jaar presenteerde. Een mooie belofte, maar wel met een innerlijke spanning. De omslag naar schone energie uit duurzame bronnen kost voorlopig veel geld. Dat drijft de energieprijs op.

Mensen die begaan zijn met het klimaat staan soms te juichen bij een oplopende energierekening. Want geen betere stimulans om de thermostaat een graadje lager te zetten en zuinig met energie om te gaan dan hoge prijzen. Dat is ook de redenering achter de door velen bepleite CO2-belasting: als je de uitstoot duurder maakt, is dat een stimulans om schoner en zuiniger te gaan produceren, en dus ook het elektriciteitsgebruik te minderen.

Een prachtige redenering. Alleen wat pijnlijk voor de mensen die nu al hun energierekening niet kunnen betalen en de verwarming allang uit hebben staan.

In België zal de prijsstijging zich extra sterk laten voelen. Het land moet de verouderde kerncentrales vervangen én zwaar investeren om het lage aandeel duurzame energie op te krikken. Daardoor zullen de productiekosten van elektriciteit stijgen van 2,7 miljard euro in 2020 naar 6,1 miljard in 2030, becijferde een onderzoeksbureau deze week. ‘Investeringen in energie doen stroomprijs exploderen,’ concludeerde^* de krant De Standaard.

Maar ook in Nederland zullen de kosten van elektriciteitsopwekking op termijn waarschijnlijk sterk gaan stijgen,^* van 44 euro per MWh in 2015 naar 65 euro in 2035. En dat heeft niet alleen invloed op de stroomrekening, maar ook op de kosten voor verwarming. In Nederland wordt nog altijd 93 procent van de huizen verwarmd met gas, de fossiele brandstof waar we op termijn vanaf moeten. Naar verwachting zal ook verwarming in de toekomst voor een belangrijk deel elektrisch worden, bijvoorbeeld met elektrische warmtepompen die warmte uit de bodem halen.

Toverwoord energie-efficiency

De vrees is dat met de stijgende energieprijzen ook de energiearmoede zal oplopen. In België leeft naar schatting ruim een op de vijf ^* huishoudens in energiearmoede. Nog dramatischer is het in Bulgarije, waar in de winter 40 procent van de gezinnen zich niet warm kan houden. Zelfs in het rijke Nederland treft het een op de tien^* huishoudens, stelt het Energieonderzoek Centrum Nederland, dat deze mensen ‘de vergeten groep in de energietransitie’ noemt.

En het zijn juist deze mensen die vaak niet alleen de centen niet hebben om hun huis energievriendelijker te maken, maar ook de handigheid missen om subsidies in de wacht te slepen.

Op die groep richt het project ‘Dampoort knapT OP!’ in de arme, negentiende-eeuwse Gentse wijk zich. Šefčovič heeft zich door de Vlaamse sociaaldemocratische Europarlementariër Kathleen Van Brempt laten verleiden er te komen kijken. ‘Energiearmoede staat hoog op de agenda, omdat mensen als Kathleen daar achteraanzitten,’ zegt hij in een toespraakje in het buurtcentrum. ‘We hebben zulke slimme ideeën nodig als we hier in Gent zien,’ prijst hij burgemeester Termont.

Het idee van het project is simpel: de bewoners krijgen een budget van 30.000 euro om onder begeleiding hun woning te verbeteren. Als ze ooit hun huis verkopen en de meerwaarde is boven die 30.000, moeten ze dat bedrag terugbetalen.

In eerste instantie gaat het om een handjevol huizen. Een druppel op een gloeiende plaat. Maar omdat de kosten van het project op termijn bescheiden zijn - die 30.000 euro komt als het goed is weer terug en kan dan opnieuw ingezet worden - leent het zich wel voor een flinke schaalvergroting.

En dat past prachtig binnen een ander toverwoord uit het energiepakket van Šefčovič: energie-efficiency. De energietransitie moet niet alleen vorm krijgen door over te schakelen op duurzame energiebronnen zoals wind en zon, maar ook door zuiniger met energie om te springen.

Šefčovič’ doel is om de energie-efficiency tegen 2030 met 30 procent te verhogen. Lang niet ambitieus genoeg, vindt Kathleen Van Brempt.

‘We gaan in het Europees Parlement proberen dat naar 40 procent te krijgen,’ zegt ze na het bezoek aan Erna in De Pastory, een gebouw dat buurtbewoners van verval proberen te redden door er een sociale broedplaats van te maken.

Als we ons houden aan het Klimaatakkoord van Parijs en nastreven de opwarming van de aarde tot 1,5 graden te beperken, is dat broodnodig, vindt Van Brempt. Bovendien is energie-efficiency het ‘laaghangende fruit.’ De landbouw en het transportsysteem een complete make-over geven kost veel meer tijd dan de energieprestaties van huizen en gebouwen verbeteren.

Maar het zal nog niet meevallen de Oost-Europese landen achter een pittigere én bindende doelstelling te krijgen, vreest Van Brempt. Daar is de stemming: ‘We willen geen dictaten van Brussel.’

Šefčovič is ze al voor een flink stuk tegemoetgekomen. Want de Europese doelstellingen voor zowel duurzame energie als energie-efficiency zijn niet vertaald in bindende doelstellingen op nationaal niveau. Elke lidstaat heeft niet meer dan een streefcijfer. Nogal vrijblijvend.

En Nederland dan?

Dat is niet alleen de schuld van de dwarsliggende Oost-Europeanen. Onlangs gaf de Nederlandse regering haar reactie op de plannen van Šefčovič. Nederland is blij dat er geen nationaal verplichtend doel is voor energie-efficiency. De Nederlandse regering wil volledig de vrije hand in het kiezen van de manier waarop ze de CO2-uitstoot terugbrengt.

Dat is in het licht van de prestaties tot nu toe wel begrijpelijk. In het aandeel duurzame energie ^* behoort Nederland tot de achterhoede binnen de Europese Unie. Op 1 februari gaf de Europese Commissie Nederland een tik op de vingers omdat het als enige EU-land niet op koers ligt om de doelstelling voor 2020 te halen. En al blijkt uit de jongste cijfers^* wel dat het Nederlandse energieverbruik flink is gedaald, ook op het terrein van energie-efficiency voert het volgens experts^* een mager beleid.

Maar als Nederland wél de CO2-uitstoot weet terug te dringen, is dat toch prima? Want daar gaat het uiteindelijk toch om? Neen, al was het maar omdat de energietransitie niet alleen het doel dient om het klimaat te redden, maar ook moet zorgen dat energie betrouwbaar en betaalbaar blijft.

Alleen heeft de Nederlandse regering daar niet echt een boodschap aan. Het voorstel van de Europese Commissie om de energiearmoede te monitoren en een deel van de middelen voor energie-efficiency te reserveren voor mensen die eronder lijden, valt bij het kabinet niet in goede aarde. Ze vindt dat ‘niet zinvol’^* en ‘niet proportioneel,’ want het probleem zou al ondervangen zijn met het algemene Nederlandse armoedebeleid.

Ben benieuwd of die 750.000 huishoudens (ongeveer een op de tien) die moeite hebben hun energierekening te betalen, dat ook vinden.

Erna was in ieder geval heel blij dat ze in Gent wel oog hadden voor haar problemen. Ten overstaan van de eurocommissaris en de burgemeester las ze een nieuwjaarsbrief die ze bij het opruimen die morgen had gevonden. ‘Dit jaar is goed begonnen. Er staan geen emmers meer in mijn woonkamer. Ik had zoveel geluk, het is een geschenk uit de hemel.’

Lees ook: