Hoe Nederland het overstromende Bangladesh opnieuw wil redden van het water

Abdur en Abdul Gain staan in lendendoek voor hun huizen die afgelopen jaar zijn overstroomd. Ze wijzen naar de moestuin en kale fruitbomen die zijn aangetast door het zeewater.

De twee wonen in Chandghar, een dorpje in een polder ten zuiden van de Bengaalse hoofdstad Dhaka. Na de overstroming moesten ze hun huis en land verlaten. Nu wonen ze in een hutje op de dijk, gemaakt van bamboe en plastic.

Hun land telt niet minder dan 139 polders. Ze werden met Nederlands ontwikkelingsgeld aangelegd in de jaren zestig en zeventig om zo’n 9 miljoen boeren te beschermen tegen overstromingen en verzilting. Dat aantal is vergelijkbaar met het aantal Nederlanders dat in gebieden woont die overstromen als we ze niet goed verdedigen.^*

Net als Nederland is Bangladesh een vlak deltaland. De Bengaalse delta zit klem tussen de Himalaya en de zee en wordt gevormd door de Brahmaputra, Ganges en de Meghna. Die rivieren brengen vruchtbaar slib voor de landbouw, maar zorgen ook voor overstromingen en oeverafkalving. Zonder de dijken staat een groot deel van het land in de regentijd onder water.

Maar nu staan de polders door de zandafzetting zelf onder druk. ‘Het zijn vijvers geworden,’ legt klimaatexpert Atiq Rahman uit. Belangrijker nog is de bevolkingsdruk: Bangladesh, dat 160 miljoen inwoners kent, groeit met 2 miljoen inwoners per jaar. ‘Deze mensen willen allemaal eten en een dak boven hun hoofd, maar dat is een hele opgave in een delta waarin het water en het land in elkaar overlopen,’ aldus Rahman.

Hij is optimistisch, want net als de delta zijn de Bengalen veerkrachtig: duizenden bewoners aan de kust worden meerdere keren in hun leven door wateroverlast gedwongen te verhuizen en ergens anders een nieuw bestaan op te bouwen.

Door de opwarming van de aarde worden de Bengalen nog extra op de proef gesteld. Tropische cyclonen komen vaker voor en worden krachtiger, de temperatuur is in de afgelopen zestig jaar met 0,65 Celsius graad gestegen en de jaarlijkse neerslag is met 10 procent toegenomen.^*

Atiq Rahman voorspelt dat miljoenen mensen in het land ontheemd zullen raken als de zeespiegel met een meter stijgt.^* En als het water stijgt, dringt het zout dieper landinwaarts door, waardoor de kwaliteit van de landbouw afneemt.

Weer schieten de Nederlanders te hulp

Dat dreigende gevaar van bevolkingsdruk, zout water en klimaatverandering biedt ook een kans. Om het tij te keren, helpen Nederlandse bedrijven en kennisinstituten Bangladesh opnieuw mee. Dit keer met het Bangladesh Delta Plan 2100, een langetermijnvisie voor water en voedselzekerheid, economische groei en duurzame ontwikkeling die een effectieve omgang met natuurrampen en klimaatverandering mogelijk moet maken.

Het Bangladesh Delta Plan 2100 ligt nu ter goedkeuring voor bij de regering van Bangladesh. Met financiering van de Nederlandse overheid begeleidt een consortium onder leiding van consultancybureau Twynstra Gudde het proces.

Volgens sommige experts leunt Bangladesh met het grootschalige plan te veel op de inbreng van buitenlandse consultants

Tot dusver wordt het plan positief ontvangen. De Bengaalse overheid is daadkrachtig: in korte tijd zijn alle belanghebbenden geconsulteerd en is het deltaplan onderdeel gemaakt van het landelijke vijfjarenplan.

Vergelijkbaar met Nederland zal een Deltacommissaris jaarlijks het Deltaprogramma vaststellen en uitvoeren met financiering uit een Deltafonds, dat met 4 miljard euro per jaar tot 2050 erg ambitieus is. Er liggen nu 150 projecten op stapel die worden beoordeeld door de Wereldbank, die al in een vroeg stadium bij de planvorming werd betrokken.

Kritiek is er ook. Volgens sommige experts leunt Bangladesh met het grootschalige plan te veel op de inbreng van buitenlandse consultants die posities in het land proberen in te nemen. Daarnaast is door geld en tijdgebrek slechts bestaande kennis samengebracht, maar geen nieuwe kennis ontwikkeld, waardoor de kwaliteit van de basisstudies te laag zou zijn. Ten slotte werpen Nederlandse experts de vraag op of het deltaplan niet te veel een ingenieursplan is geworden, dat te weinig aansluit op de omgeving.

Hoe de plannen een succes kunnen worden

Catharien Terwisscha van Scheltinga is onderzoeker klimaatadaptatie en watermanagement aan de Wageningen Universiteit (Alterra) en betrokken bij het Delta Plan 2100. Welke concrete stappen moet Bangladesh volgens haar zetten om het plan te realiseren?

‘In een land dat groot is geworden met vijfjarenplannen, is het makkelijker om op hoog niveau een besluit te nemen over het plan dan het daadwerkelijk op te zetten.’ De Bengaalse overheid is volgens haar daarom al begonnen met een betere coördinatie en meer samenwerking tussen financiering, projecten en instituties, zoals de Wereldbank, buitenlandse overheden en non-gouvernementele organisaties.

‘Maar daarmee los je de waterproblematiek in de delta’s niet op,’ zegt de onderzoekster. ‘Bij een succesvolle aanpak moet de overheidsstrategie verbonden worden aan de tactiek van de bewoners, die verweven is met de plaatselijke cultuur, geschiedenis en belangen.’

Wat Terwisscha van Scheltinga maar wil zeggen: de Bengaalse overheid moet niet alleen nieuwe projecten ontwikkelen, maar juist de bestaande goede voorbeelden bijsturen in de richting van de langetermijndoelen uit het deltaplan.

Zo’n voorbeeldproject is Blue Gold, dat met Nederlands ontwikkelingsgeld is gefinancierd om de boeren in de polders met trainingen in marktontwikkeling en een beter watermanagement te helpen aan hogere landbouwopbrengsten. Dat gebeurt door een combinatie van harde (sluizen, ophoging dijken) en zachte maatregelen (rijstbouw wordt garnalenteelt) en scholing voor boeren.

‘Denk bij het deltaplan niet alleen aan infrastructuur,’ legt Terwisscha van Scheltinga uit. ‘Investeer ook in de praatcultuur en het ontwikkelen van kennis, bijvoorbeeld over bodemdaling en zandafzetting. Dat is ontzettend belangrijk, want de grote hoeveelheid sedimentatie die vanuit de rivier in zee uitmondt, kan worden gebruikt voor landaanwinning en daarmee een buffer vormen voor de stijgende zeespiegel.’

Handig, want Bangladesh heeft nieuw land nodig. Maar: ‘De discussie over de aanleg daarvan moet breed gevoerd worden, zodat de bevolking over honderd jaar geen spijt krijgt. Vanuit Nederlands belang zitten we dicht op de discussie, omdat we de techniek en ervaring in huis hebben. Maar we moeten opletten dat we Bangladesh niet in het deltaplan stoppen. Het deltaplan moet er zijn voor Bangladesh.’

En wat we hiervan kunnen leren

Dit zou een belangrijke drijfveer moeten zijn bij de uitwerking van plannen voor al die bedreigde deltagebieden in de wereld: hoop geven en een nieuwe toekomst bieden aan de mensen die nu niet aan de armoede kunnen ontsnappen. Met andere woorden: maak geen plannen om geld te verdienen aan de delta van Bangladesh, maar zorg voor een beter leven van de bewoners.

Maak geen plannen om geld te verdienen aan de delta van Bangladesh, maar zorg voor een beter leven van de bewoners

Er zit nog een les in dit verhaal besloten. Nederland is vanuit het nette en ordelijke gepland, terwijl in de delta en besluitvorming van Bangladesh dynamiek en het informele overheerst. Bij een crisissituatie zoals een cycloon komt dat goed van pas. Bengalen zijn dan op hun best: tot op het dorpsniveau worden mensen snel gemobiliseerd om meteen te kunnen handelen.

‘We vissen en leven met de dag,’ legt Abdur Gain uit. Hij kijkt uit over de rivier: ‘Aan de overkant zijn ze een nieuw dorp aan het bouwen, omdat de rivier daar zand heeft afgezet. Misschien verhuizen we daar naartoe.’

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds voor journalisten van Free Press Unlimited.^*

Meer weten?