Moeten peilingen vlak voor de verkiezingsdag verboden worden?

‘Waar blijft het Asscher-effect?’ vraagt presentatrice Diana Matroos aan PvdA-voorman Lodewijk Asscher bij het Carrédebat van RTL. Waarom zijn de peilingen nog niet verschoven sinds hij het stokje van Diederik Samsom overnam?

‘Ik leg me er niet bij neer dat we peilingen beschouwen als feiten,’ probeert Asscher er nog tegenin te brengen. Maar het kwaad is al geschied: kostbare debatminuten - die over zorg, klimaat of veiligheid hadden kunnen gaan - zijn opgegaan aan virtuele zetels.

Peilingen zijn ook in 2017 het leitmotiv van de verkiezingen. Maurice de Hond zit bijna dagelijks bij De Wereld Draait Door, de peilingen bepaalden wie er aan het eerste RTL-debat mee mochten doen, en Henk Krols halvering in de peilingen haalde veel krantenkoppen.

Het peilingennieuws is niet alleen dominant, maar soms ook ronduit misleidend. Neem het onderzoek dat zou uitwijzen dat Jesse Klaver het Carrédebat gewonnen had: de verschillen in de top vier waren piepklein. Ook Alexander Pechtold, Mark Rutte of Henk Krol had kunnen winnen.

Toegegeven, de berichtgeving over peilingen is aan de beterende hand, mede door verrassingen als Donald Trump en Brexit. Zo was er bij DWDD eind vorig jaar een discussie over de tekortkomingen van peilingen, laat EenVandaag sinds kort foutmarges zien, en publiceerde NRC een checklist waar ze zich aan gaat houden bij berichtgeving.

Toch gaat het nog te vaak mis. Flutpeilingen krijgen aandacht, te kleine verschillen worden geduid en één peiling wordt voor waarheid aangenomen. En dat moet veranderen. Want peilingen - en zetelpeilingen in het bijzonder - beïnvloeden de uitslag en dus wie Nederland zal regeren.

Vier effecten van peilingen

Wat is de invloed van peilingen? Die vraag stelde ik de afgelopen weken aan wetenschappers en zetelpeilers. Het eerste antwoord was steevast een disclaimer: dat is moeilijk te onderzoeken.

De rol van peilingen is lastig te onderscheiden in de warboel aan gebeurtenissen in verkiezingstijd: van het rietje van Emile Roemer tot het kontje van Wouter Bos, van interviews tot debatten.

Maar dát peilingen een effect hebben, daar was iedereen het over eens. Op vier manieren beïnvloeden ze kiezers.

1. Ze helpen bij een strategische stem

Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen was er een flinke groep strategische stemmers, en dat zou dit jaar zomaar weer kunnen gebeuren. Zo bleek uit één onderzoek dat veel stemmers voor de VVD zouden willen gaan, puur om ervoor te zorgen dat Geert Wilders niet de grootste wordt.

Er zijn allerlei argumenten tegen strategisch stemmen. Zo kan het afbreuk doen aan je principes en leidt het tot zelfoverschatting bij bepaalde partijen. Als je desondanks toch strategisch wilt stemmen, zijn peilingen onmisbaar. Want hoe weet je anders welke strategie het slimst is? Geen GroenLinkser had over een stem op Rutte gepeinsd als de PVV op vier zetels had gestaan in de peilingen.

2. Ze laten je zien wie de ‘winnaars’ en ‘verliezers’ zijn

Een andere, minder rationele invloed van peilingen is het ‘bandwagon effect.’ Dat betekent dat je wilt horen bij de winnaar - of dat nou de grootste partij is of de hardste groeier. Dat effect zie je niet alleen in de politiek, vertelt politicoloog Tom van der Meer. Darten werd ook opeens hip toen Barney wereldkampioen werd.

De rol van de media is cruciaal. Wordt een partij of politicus neergezet als een succes of een mislukking?

Steeds meer onderzoeken laten zien dat dit effect bestaat bij verkiezingen, maar een goede overzichtsstudie ontbreekt nog. Hoe het ook zij: het effect lijkt klein te zijn vergeleken met de andere effecten van peilingen.

Ruwe cijfers zijn trouwens niet voldoende om mensen op de kar te laten springen. De rol van de media is cruciaal. Wordt een partij of politicus neergezet als een succes of een mislukking?

In 2012 was het RTL-premiersdebat een keerpunt in de verkiezingsstrijd - de SP zou kort daarna gaan dalen terwijl de PvdA juist omhoogschoot in de peilingen. Al snel spraken media over ‘de opstomende Samsom’ en ‘de onverwachte comeback van de PvdA.’ Emile Roemer, daarentegen, bevond zich in een ‘electorale glijbaan’ en moest zich ‘grote zorgen’ maken.^*

Debatten, peilingen en media-framing gingen toen hand in hand. Hoe zal dat nu gaan, nu Asscher het gebrek aan het Asscher-effect wordt verweten, en Jesse Klaver door buitenlandse pers al ‘Jessiah’ wordt genoemd?

3. Ze beïnvloeden politici

Peilingen - en de framing die daarbij hoort - hebben invloed op de strategie van een politicus, maar kunnen er ook voor zorgen dat hij sterker of zwakker in zijn schoenen staat.

Het pijnlijkste fragment van de campagne in 2012 is het optreden van Emile Roemer bij DWDD. Nadat Maurice de Hond heeft benadrukt hoezeer de SP is gedaald in de peilingen, wordt Roemer uitgebreid onder handen genomen door misdaadverslaggever Peter R. de Vries, econoom Mathijs Bouman en commentator Sywert van Lienden.

Na afloop filmt documentairemaker Coen Verbraak Roemer in de auto op weg naar huis. ‘Dit was niks, dit was bijna karaktermoord.’ Aangeslagen kijkt hij het autoraam uit. ‘Ik vind dit echt niet kunnen.’

4. Ze bepalen de media-aandacht

Peilingen beïnvloeden welke partijen aandacht krijgen van de media, en welke niet. De PVV krijgt niet alleen veel aandacht door de uitspraken van de hoogblonde lijsttrekker, maar ook doordat hij - volgens de peilingen - een reële kans maakt om de grootste te worden.

Het uitnodigingsbeleid van het RTL-debat in de Rode Hoed was zelfs volledig gebaseerd op de peilingen. Volgens experts is zo’n debat vaak een ‘game changer.’ Of je meedoet of niet, kan dus een hoop verschil maken.

Moeten we peilingen dan maar verbieden?

Als peilingen ons zo beïnvloeden, moeten ze dan niet in de ban worden gedaan? In bijna de helft van de landen^* bestaat zo’n (tijdelijk) verbod op de publicatie van peilingen. En ook in Nederland wordt het idee elke paar jaar wel geopperd.

Toch is een peilingverbod een slecht plan. Allereerst is de invloed van peilingen niet overwegend negatief. Zo kan berichtgeving over peilingen soms mensen interesseren voor verkiezingen en ze motiveren te gaan stemmen.^*

Ook is een verbod niet te handhaven. Dat zag je laatst nog bij een referendum over de grondwet in Italië, waar je in de twee weken voor een stemming geen peilingen mag publiceren. Op allerlei inventieve manieren belandden de cijfers toch op het internet. Zo moesten Sint Norbert en Sint Simplicius het tegen elkaar afleggen op de website YouTrend. Je hoeft geen diploma Italiaanse taalwetenschappen te hebben om hier de Italiaanse woorden ‘no’ en ‘si’ in te herkennen.

Bovendien, als je peilingen verbiedt, moet je ook veel ander verkiezingsnieuws de nek omdraaien. Want ook Prem Radhakishun bij DWDD of het LINDA-interview met Mark Rutte beïnvloeden je keuze, al dan niet onbewust. Zullen we die dan ook maar afschaffen?

Hoe kies jij?

Hoe je het ook wendt of keert, een peilingverbod leidt tot censuur. Dat is jammer en betuttelend. Want in een democratie heb je niet alleen het recht om een stem uit te brengen, maar ook om tot die keuze te komen zoals jij dat wilt.

En dus ligt de keuze bij jou. Wil jij strategisch stemmen? Je bij de winnaar aansluiten? Of kijk je alleen naar de inhoud? Wat het ook is, laat je niet gek maken door de peilingen. Want het Asscher-effect zien we misschien niet, maar het peilingeffect is er wel degelijk.

In het volgende artikel duik ik in de methodes van de Nederlandse peilingbureaus.

Meer weten?