Hoe een enthousiaste documentairemaker zijn verhaal over gestolen Van Goghs zag ontsporen

Hij wilde gewoon dat iedereen naar zijn documentaire ging kijken. Over hoe twee schilderijen van Vincent van Gogh werden gestolen, verhandeld en uiteindelijk terugkeerden naar Nederland. En dus belde journalist Vincent Verweij alle kranten en talkshows die hij kon bedenken. Iedereen zei ja.

Daar heeft hij nu spijt van.

Vorig weekend: voorpagina De Telegraaf, groot verhaal in The New York Times. Op maandag: de Volkskrant, NRC Handelsblad, Het Parool, El País en elke regionale Nederlandse krant die je kunt bedenken. Op dinsdag: om halfzeven bij RTL Boulevard, om zeven uur aan tafel bij De Wereld Draait Door, om halfnegen de documentaire waar het allemaal om draaide bij Brandpunt en om elf uur aan tafel bij Pauw tegenover de directeur van het Van Gogh Museum, waar de schilderijen gejat waren. De dagen daarna op tv, in kranten en op sociale media: recensies, analyses, meningen, meningen over meningen.

Waar de documentaire over zou gaan: de roof zelf en het systeem van het Openbaar Ministerie dat criminelen gestolen kunst laat inzetten als ruilmiddel om strafvermindering of andere deals te krijgen.

Waar de discussie rondom de documentaire over ging: Patrick Kluivert, Melisa van de Gouden Kooi die een kind bleek te hebben met de dief, likken aan schilderijen en de al dan niet smakeloze grappen van de documentairemaker.

Hoe kon dit verhaal zo ontsporen?

De man achter de rel weet hoe de media werken

Hoofdpersonage van de documentaire is Octave ‘Okkie’ Durham, een Amsterdamse beroepsdief die in 2002 met een ladder het Van Gogh Museum binnenklom, twee schilderijen jatte, de zware lijsten ergens in een gracht pleurde en de doeken zolang in z’n gangkast, naast de stofzuiger, bewaarde. Durham zat vier jaar vast voor de roof, de schilderijen werden teruggevonden bij een Italiaanse maffiabaas, Verweij was de eerste persoon aan wie Okkie openlijk bekende.

Een onthulling, een kleurrijk hoofdpersonage, memorabele quotes, langverwachte antwoorden op vragen rond een breed uitgemeten misdaad: de maker voelde van tevoren dat hij goud in handen had. En Verweij (1963) heeft als onderzoeksjournalist een staat van dienst: verslaggever bij RTL Nieuws, eigenaar van productiebedrijf Polderfilms, maker van documentaires en televisieprogramma’s voor de KRO, VPRO, IKON en RTL. Verslaggever en regisseur voor Medialand, Het Uur van de Wolf en Zembla, auteur.

Een man met kennis van media en hun mechanismen, kortom. Die kon inschatten wat de gevolgen van zijn documentaire konden zijn.

De mediastorm die in anti-reclame veranderde

Nu, een week na het losbarsten van de mediastorm, is Verweij vooral moe. Hij draagt een smetteloos wit overhemd met daarboven even zo wit haar en eet garnalenkroketten op brood dat hij in perfecte vierkantjes snijdt voor hij ze in zijn mond stopt.

We zijn onze eigen anti-reclame geweest, waardoor het niet meer over de journalistieke inhoud ging

Verweij: ‘De documentaire is goed - uitgebalanceerd, degelijk onderbouwd, een volledig en kritisch verhaal. Dat kan in drie kwartier, maar niet in tien minuten aan een talkshowtafel. We hadden nooit naar De Wereld Draait Door moeten gaan. Ik ben zo veel bezig geweest met het promoten van de film, zo gefocust geweest op de kijkcijfers, dat mensen al moe van ons waren tegen de tijd dat hij werd uitgezonden.’

En: ‘We zijn onze eigen anti-reclame geweest, waardoor het niet meer over de journalistieke inhoud ging.’

430.000 mensen keken naar de documentaire - niet slecht, maar ook niet uitzonderlijk goed voor een documentaire op primetime. Verweij is er dan ook van overtuigd dat dit er meer hadden kunnen zijn zonder de promotiegolf.

De verhalen die na de vertoning de beeldvorming bepaalden

Ondertussen was de film wel het gesprek van de dag. De figuur Okkie leende zich perfect voor een relletje: crimineel en onsympathiek, openhartig en grappig (‘als het gat groter had geweest, had ik ook De aardappeltelers meegenomen’); zijn verhaal gaf bovendien aanleiding tot eindeloos napraten.

Over Patrick Kluivert dus, die Okkie al dan niet onderdak had geboden na de roof. En over Erben Wennemars, die Okkie zo verontwaardigd had toegesproken bij De Wereld Draait Door dat het leek alsof de dief hem persoonlijk wat had aangedaan. Over de dochter van Okkie, die net een platencontract had getekend.

En over Verweij zelf, die een verkeerde grap zou hebben gemaakt tijdens Pauw. Okkie, zo zie je in de film, had aan een afgebroken stuk schilderij zitten likken om te checken of er zand in de verf zat. Had-ie ergens gelezen als middel om de authenticiteit te controleren. Terwijl de directeur van het Van Gogh Museum na die onthulling tegen tranen van woede leek te vechten, zei Verweij: ‘Ik zie gewoon een crimineel die een interesse voor kunst ontwikkelt.’

Van die opmerking heeft hij spijt, boven de perfecte stukjes brood. ‘Het was een slecht gekozen moment voor een grap. Ik zat te veel in de verdediging. Okkie had zich belachelijk gedragen aan tafel bij De Wereld Draait Door. Ik had hem gezegd zich niet te laten provoceren, niet stoer te gaan lopen doen, maar hij liet zich toch verleiden toen die schaatser [Erben Wennemars, VM] het morele licht in de duisternis probeerde te zijn.’

Die reflex wilde Verweij bij Pauw voorkomen. ‘Maar ik sloeg erin door, stelde me te veel op als zijn advocaat. Daarnaast zat ik voor het eerst sinds tijden weer tegenover die museumdirecteur - een man die me tijdens het maken van de documentaire actief heeft tegengewerkt. Toen ik het museum benaderde voor hun kant van het verhaal kreeg ik een mail van een advocatenkantoor terug. Niemand wilde praten, oud-werknemers was verteld hun mond te houden. De frustratie over die tegenwerking kwam er tijdens dat gesprek ook uit, niet handig.’

Dus: het verhaal achter de verhalen die de ronde deden

Over de discussie over het bieden van een podium aan criminelen, die zowel tijdens De Wereld Draait Door als Pauw voorbijkwam, zegt Verweij: ‘Criminaliteit is een maatschappelijk probleem. Kritisch moet je zijn, maar ook nieuwsgierig. Veel media hebben criminelen in hun krant of uitzending omdat ze weten dat het mensen trekt en opwindt, maar om tegenwicht te bieden aan dat ‘platte’ gegeven gaan ze vervolgens belerend doen.’

Maar goed, Verweij is bekend met de werking van televisie en geschreven media. Hij weet toch hoe het werkt? Waarom dan toch teleurgesteld zijn als het opeens over Kluivert gaat? Een bekende Nederlander in combinatie met misdaad: had hij de uitwerking van dat nieuwtje dan anders ingeschat?

Verweij: ‘De film ging niet over Kluivert. De film duurt drie kwartier. Aan Kluivert hebben we negentig seconden gewijd. Ja, het is een opmerkelijk verhaal, maar het zijn ook gewoon de feiten die ik hard heb kunnen maken. Die achterwege laten zou geschiedvervalsing zijn.’

Belangrijke les geleerd deze week: nooit grappig proberen te zijn in een talkshow

Er kwam ook veel kritiek op Okkie. Hij zou niet genoeg berouw tonen, pochen met een wandaad, mediageil zijn. Volgens Verweij heeft Okkie twee kanten: ‘Het straatschoffie en de verantwoordelijke, berouwvolle volwassene. Hoe hij zich opstelt, heeft te maken met hoe je hem benadert: kijk maar naar het verschil tussen De Wereld Draait Door, waar hij zijn hakken in het zand zette, en Pauw, waar hij aangaf te snappen dat hij mensen gekwetst heeft. Mediageil is hij zeker niet. Het heeft me vier maanden gekost om hem überhaupt te laten praten. Ik heb hem voorgesteld bij die shows en voor die interviews - hij zoekt dit niet zelf op.’

Maar was het dan wel aan Verweij om Okkie op die manier te laten ‘opdraven’? Volgens Verweij heeft hij Okkie zo goed mogelijk voorbereid op de interviews door hem alert te maken op eventuele provocaties. En hij probeerde hem zo veel mogelijk uit de wind te houden, bijvoorbeeld door naast hem te gaan zitten bij Pauw. ‘Ik zat daar aan tafel omdat ik hem wilde beschermen tegen die directeur, die intellectueel en mediatechnisch op een heel ander niveau zit dan Okkie.’

Toch was Pauw voorlopig het laatste optreden rond de documentaire dat Verweij zal doen. ‘Wat Okkie ermee doet, is verder aan hem. Ik neem nu afstand, wil mijn professionele journalistieke afstand niet verliezen.’

Verweij staat nog steeds vol achter zijn documentaire, maar van het opzoeken van de media heeft hij spijt. Vanochtend tweette hij, als reactie op het recentste item over de film: ‘Belangrijke les geleerd deze week: nooit grappig proberen te zijn in een talkshow. Aan @arjenlubach overlaten.’

Bijna iedereen heeft het erover, maar wat is het verhaal van de betrokkenen zelf? Elke maand ontleed ik een mediastorm of portretteer ik iemand waarover in de media vooroordelen zijn ontstaan. Volgende maand een nieuw verhaal.

Lees ook: