Hoe verenigd is het Verenigd Koninkrijk nog na de Brexit?

Premier Theresa May nam alle twijfel weg in haar afscheidsbrief aan EU-voorzitter Donald Tusk.^* Groot-Brittannië verlaat Europa niet, alleen de Europese Unie. Oef. Stel je voor dat de Britten hun hele eiland mee hadden genomen.

Op dit soort momenten maken de Britten me een beetje lacherig met hun overontwikkeld gevoel voor drama. En verdrietig. Het is een scheiding uit onhandigheid.

Britser kan het niet. Wreedheid uit onvermogen. Kostschooljongens die het vaderland als spelletje zien. Wat E.M. Forster noemde ‘the undeveloped heart of the English gentleman.’

Vrijheid...

Nergens loopt het onzinnige en het serieuze meer door elkaar. Dat is altijd zo geweest.

De voorpaginakoppen op 29 maart,^* de dag dat Brexit officieel werd meegedeeld aan de rest van Europa, waren vol van zichzelf. ‘FREEDOM!’ (Daily Mail), ‘The eyes of history are watching’ (The Times), ‘Dover & Out’ (The Sun) en ‘Unite behind Brexit, says May’ (Daily Telegraph). Zij ademen nationale opwinding en historisch zelfbewustzijn. Alsof er weer een oorlog is gewonnen.

Een dag eerder had de Daily Mail, een krant die jaren stemming maakte tegen de Europese Unie, een nieuw dieptepunt bereikt. Bovenaan de voorpagina stond een foto van de Britse premier May en haar Schotse collega Nicola Sturgeon, beiden op enkelhoogte gefotografeerd zodat hun slanke Britse onderbenen alle aandacht kregen. De kop: Never mind Brexit, who won legs-it? Vrij vertaald: Los van Brexit, wie heeft de mooiste benen?

...of tragedie

Volgens columnist Owen Jones (The Guardian) laat deze voorpagina zien dat Brexit niet echt gaat om het terugveroveren van soevereiniteit en ook niet over minder immigranten.^* ‘De meest achterlijke elementen in de Britse samenleving doen sinds het referendum alsof zij van de kiezers gelijk hebben gekregen. […] Voor hen is sprake van een nationaal reveil, de herrijzenis van een machtig Brittannië. In werkelijkheid maken zij van dit land een dronkenlap die tegen sluitingstijd rondstruikelt, obsceen en racistisch vloekend en vrouwen beledigend.’

Zelfs de rustiger commentatoren van The Financial Times spreken van een ‘tragedie.’ Voor het Verenigd Koninkrijk in de eerste plaats, dat erachter zal komen dat het een middelklein land is buiten de Europese Unie. Ook de resterende 27 lidstaten van de EU verliezen invloed en macht in een wereld waarin Rusland, China en andere landen opkomen en de Verenigde Staten zich naar binnen keren.

Ook zonder de Britten weten de overige 27 wel dat van een politieke federatie voorlopig geen sprake kan zijn

De pittige taal in de Britse discussie wordt op het vasteland vrij laconiek begroet. EU-voorzitter Donald Tusk was zo hartelijk om te zeggen: ‘We missen jullie nu al.’ De klap voor Europa kan aanzienlijk zijn. De verkiezingen in Frankrijk en Duitsland, mogelijk later in Italië, kunnen slecht uitpakken voor het Europese project. In dat geval was Brexit het begin van de ontrafeling.

Het is even goed mogelijk dat de Unie zich herpakt als de Fransen en Duitsers uitkomen op gematigde leiders die een impuls geven aan een verstandige vernieuwing van de Europese samenwerking. Het vertrek van de permanente twijfelaars en neezeggers uit Londen kan helpen een nieuw elan te vinden. Ook zonder de Britten weten de overige 27 wel dat van een politieke federatie voorlopig geen sprake kan zijn.

Het geheugenverlies van de Britten

De tegenstelling tussen de huidige Vrijheidsvierders en de Tragedieroepers in het Verenigd Koninkrijk is niet nieuw. Zij moesten lang niets hebben van het Europese project van de lang gezworen vijanden Frankrijk en Duitsland. De Britten hadden de vrede in Europa helpen herstellen. Verarmd maar nooit verslagen kwamen zij de Tweede Wereldoorlog uit. Daar waren zij terecht trots op. Het verlies van hun wereldrijk werd er draaglijk door, en verdoezeld.

Hoewel Britten graag historische vergelijkingen maken lijden zij, in de woorden van Gideon Rachman van The Financial Times aan ‘imperial amnesia,’^* geheugenverlies over de ware betekenis van het Britse Rijk van weleer. Britten smelten in hun beleving, en in de campagne voor Brexit, hun heldendom in de Tweede Wereldoorlog samen met hun heel wat minder belangeloze en ruimhartige optreden in de voormalige koloniën.

In werkelijkheid was het wereldrijk waar de Brexiters naar terugverlangen een in wezen hardvochtig en soms wreed kapitalistisch project. In grote delen van Azië, waar May nu vriendschappelijke handelsverdragen mee wil sluiten, bewaart men uiterst gemengde herinneringen aan de vroegere kolonisator en handelsoorlogvoerder.

‘Als premier May echt een wereldwijd onafhankelijk ‘global Britain’ wil vestigen moet zij eerst maar eens zorgen dat het geschiedenisonderwijs wordt aangepast,’ schrijft Rachman. Als Britten nu denken aan hun Empire kijken zij naar 1939 en Adolf Hitler. Maar in 1839 voerden zij een bloedige Opiumoorlog tegen de Chinezen. Die ging over macht en handel.

Rachman: ‘Maar het Britse establishment is de bouwers van het wereldrijk niet helemaal vergeten. Palmerston, premier ten tijde van de Opiumoorlogen, wordt op het ministerie van Buitenlandse Zaken in ere gehouden. De kantoorkat is naar hem genoemd.’

Wat May best weet

De voorstanders van Brexit hebben altijd geschermd met een mengsel van bureaucratische Europa-spot en Britse grootheidsaanspraken. In haar toespraken en vraaggesprekken legt premier May nu steeds de nadruk op ‘taking back control,’ weer de baas worden. Maar zij weet wel beter. Zij weigert te beloven dat de immigratie uit de rest van Europa helemaal ingedamd wordt. Bovendien weet zij dat haar land niet kan functioneren zonder dokters, verpleegkundigen en bouwvakkers van het vasteland.

Een kleine 20.000 Europese regelingen gelden in het VK ook na vertrek uit de Unie

De Britse critici van Brexit wijzen erop dat in hun land tot nader order een kleine 20.000 Europese regelingen en verordeningen gelden, ook na vertrek uit de Unie. De regering wil die overnemen, wijzigen of afschaffen zonder dat het parlement te ingrijpend meepraat. Wat dat betreft is het maar hoe je het bekijkt met ‘take back control’ en meer soevereiniteit. Het kan jaren duren voordat het Verenigd Koninkrijk zich al die regels letterlijk eigen heeft gemaakt.

De regering in Londen zal de grootste moeite hebben in Brussel het ideaal van de meeste Britten te verwerkelijken: vrije toegang tot de grote Europese markt zonder de voor EU-leden bijbehorende vrijheid van verkeer van personen, zonder het Europese Hof van Justitie en zonder mee te betalen aan de Europese begroting die onder andere sociale en landbouwpolitiek voert waar de Britten weinig van moeten hebben.

Hoe nu verder?

Premier May en haar minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson hebben bij herhaling gezegd dat zij na de voorgeschreven twee jaar exit-onderhandelingen liever zonder overeenkomst naar buiten komen dan met een slecht akkoord. May dreigde in haar vertrekbrief dat de Britten dan ook niet meedoen met het aan belang winnend Europese beleid op het gebied van veiligheid en defensie.

Het was het eerste schot in de onderhandelingsoorlog die onvermijdelijk komt. Negen maanden na de krappe referendumwinst voor een Brexit hebben veel Britten door dat veel van de beloofde lekkernijen niet worden geleverd. De genationaliseerde gezondheidszorg zou baden in het geld dat niet meer naar Brussel hoefde. Nooit meer over gehoord.

Geen wonder dat het percentage mensen dat nu nog de EU uit wil kleiner is geworden dan het aandeel van de volhardende Brexiters. Maar nu is het te laat. May, die zelf vóór Blijven campagne voerde, waarschuwde dat er geen weg terug is. Dat hopen de tegenstanders van Brexit wel. De stemming kan heel anders zijn als het resultaat van jaren touwtrekken tegenvalt.

Voor het bedrijfsleven, voor de wetenschap maar ook voor EU-burgers in Engeland en Britten in EU-landen zou geen akkoord een hoop onzekerheid met zich meebrengen. Wat dat betreft was het artikel van Frans Timmermans, vicevoorzitter van de Europese Commissie, een verstandig rustpunt: ‘Fog in Channel, Britain cut off.’^* De kop was een ironische variatie op het bekende Britse zelfbeeld dat bij mist het vasteland van Europa geïsoleerd is.

Timmermans pleit voor zakelijke onderhandelingen, gericht op zo min mogelijk schade voor de rest van de EU én voor de Britten. Want we blijven grotendeels dezelfde belangen hebben in het deel van de wereld dat een kleinere rol gaat spelen, niet omdat het krimpt, maar omdat anderen een grotere rol gaan spelen. ‘We hebben dezelfde toekomst, ook al hebben we er een verschillende kijk op.’

Engeland loopt het risico dat Schotland zich afsplitst en bij de EU wil blijven, dat Noord-Ierland zich liever bij de Ierse Republiek aansluit. Dan blijven Engeland en Wales over en is het Koninkrijk minder Verenigd dan ooit. Shakespeare legde een in Gent geboren Britse koningszoon in het koningsdrama Richard II deze woorden in de mond: ‘That England, that was wont to conquer others, / Hath made a shameful conquest of itself. / Ah, would the scandal vanish with my life.’ – de veroveraar heeft voorlopig vooral zichzelf te pakken genomen, hopelijk maken we nog mee dat het weer goed komt.

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.

Meer lezen?