Deze Amerikaan denkt dat Europa op sterven na dood is (maar of zijn reanimatieplan deugt?)

Zelden las ik een boek dat zo rijk is aan standpunten en analyses die haaks op mijn eigen intuïties staan als Het einde van Europa van de Amerikaanse journalist James Kirchick:

• Het ‘Wir Schaffen das’ van bondskanselier Angela Merkel? Geen moedige daad van medemenselijkheid maar in de ogen van Kirchick een naïeve beslissing om de poorten wijd open te zetten voor vluchtelingen waarvan de Europeanen de negatieve gevolgen generaties lang zullen voelen.
• ​De EU-Turkijedeal? Een goede zaak. Had de Europese Unie eerder moeten zien te sluiten.
• Militaire interventies deels de oorzaak van de huidige vluchtelingenstroom? Het omgekeerde is het geval: mensen vluchten uit landen als Libië en Syrië omdat het westen niet de volharding en durf had er duurzaam in te grijpen.

Altijd gezond om je eigen wereldbeeld ter discussie te stellen door te spreken met een intelligent verkondiger van visies die botsen met de jouwe, dacht ik toen ik het aanbod kreeg hem te interviewen.

Kirchick (1983) heeft in vele vooraanstaande Amerikaanse en Europese media gepubliceerd. Hij is correspondent voor de nieuws- en opiniewebsite The Daily Beast en columnist bij het joodse Tablet Magazine. Zes jaar woonde hij in Europa, in Praag en Berlijn. Terug in Washington heeft hij zijn bevindingen opgeschreven in het bij Yale University Press verschenen Het einde van Europa. Het is in de VS ontvangen als een krachtige en elegante analyse van de staat van het continent, rijk aan inzichten die hooggestemde Europeanen liever niet willen horen.

Maar zijn boek is zeker niet alleen een aanval op Europa. Kirchick betoont zich juist een vurig aanhanger van de ‘Europese idee’ en de ‘Europese waarden.’ Ik ging het gesprek in met de vraag hoe het kan dat we die liefde delen, maar toch zo verschillend naar de wereld kijken.

Het einde van het Europese idee?

In dramatische bewoordingen schrijft Kirchick in de inleiding van zijn boek dat het Europa van vrede, voorspoed en democratie dreigt uit elkaar te vallen. Het Europa van vandaag, schrijft hij, ‘is steeds minder democratisch, stagneert economisch, wordt door extremisten van allerlei slag - van antiliberaal links tot autoritair rechts - bedreigd en daalt langzaam maar zeker af op het eens ondenkbare pad dat naar oorlog leidt.’

En ten grondslag aan al die problemen ligt in zijn ogen ‘een verlies van vertrouwen in de universele, humanistische waarden van wat we het Europese idee zouden kunnen noemen.’

Wat verstaat u onder het ‘Europese idee’?

‘Uiteindelijk is het een geloof in het individu, in de waarde en onvervreemdbare rechten van het individu. Zoals vrijheid van meningsuiting en van religie. En het geloof in een vertegenwoordigende democratie, met checks and balances, die ook veiligheid garandeert. Plus het idee dat je plek in het leven en je etnische en religieuze achtergrond, je niet mogen beletten iets te bereiken. Al deze ideeën zijn bedreigd.’

De migratiekwestie heeft de notie van sociale vrede en harmonie in veel Europese landen ondergraven

We hebben ons geloof in die waarden verloren. Waarom?

‘Niet iedereen, maar wel een groeiende minderheid. Ik denk dat we de diepte van het geloof in deze waarden hebben overschat. We meenden dat etnisch nationalisme zou wegebben door de globalisering en Europese integratie. Maar het is krachtiger gebleken dan we dachten.’

Waarom is het recentelijk weer zo sterk bovengekomen?

‘De economische crisis heeft het verergerd. Als mensen zich economisch onzeker voelen, zullen ze een vluchthaven zoeken in nationale identiteit. De migratiekwestie heeft de notie van sociale vrede en harmonie in veel Europese landen ondergraven en het angstbeeld van een minder witte en christelijke samenleving opgeroepen. Ook is het geloof dat Rusland na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie niet langer zou proberen haar wil op te leggen aan andere landen fout gebleken.’

Europa en VS moeten samen de liberale wereldorde verdedigen, stelt u. Kan dat nog met Trump aan de macht?

‘Het zal heel lastig worden. Ik denk dat hij niet eens weet wat het is. En in zoverre hij het wel weet of erover geïnformeerd wordt, kan het hem weinig schelen. Zijn buitenlandbeleid lijkt een radicale afwending van 75 jaar door beide partijen gedragen steun voor de Europese integratie en de NAVO. Dat waren de twee belangrijkste pijlers van Europese veiligheid en welvaart. En Trump staat er op zijn best onverschillig, op zijn slechtst negatief tegenover.’

Wat zijn de gevolgen daarvan?

‘Ik denk dat het de desintegratie van de Europese Unie kan verergeren. En de Russische agressie aanmoedigen.’

U schrijft dat Poetin het geoorloofd acht militair in te grijpen als hij vindt dat de rechten van Russen ergens in gevaar zijn. Dreigt dat gevaar echt in bijvoorbeeld de Baltische staten?

‘Dat is misschien niet heel nabij, maar wel mogelijk. Dichterbij is de bemoeienis met onze eigen maatschappijen. In mijn eigen land de campagne van hacken en lekken en desinformatie. Hetzelfde doet hij in Frankrijk, Duitsland en in dit land, bij het referendum over Oekraïne. Al is het niet gewelddadig, de Russen bemoeien zich zeker met onze interne politiek. Ze hebben al trollen en nepinformatie ingezet om Macron in diskrediet te brengen. Ze ondersteunen het Front National financieel. We weten dat Russische hackers in de Bundestag hebben ingebroken. Ik ben bang dat ze eenzelfde campagne tegen Merkel zullen starten als ze tegen Clinton voerden. Met constante aanvallen in de door de staat gefinancierde media en lekken via Wikileaks.’

Willen ze dan dat Martin Schulz wint?

‘Ja, het is waarschijnlijker dat een sociaaldemocraat zacht voor hen is dan Merkel. Zij is het anker van het Europese antwoord op Poetin. Ze houdt vast aan de sancties en ze begrijpt Rusland op een manier die Schulz niet doet. Ze groeide op in Oost-Duitsland, ze spreekt de taal, ze heeft twaalf jaar ervaring met Poetin. Ze heeft geen illusies over wie hij is. Hun belangrijkste doel is van Merkel af te komen. Dat zie je aan hoe ze van de migratiecrisis een wapen hebben gemaakt, door verhalen over criminaliteit door immigranten uit te vergroten of zelfs compleet te verzinnen.’

Het verkeerde antwoord op de migratiecrisis?

De migratiecrisis, het is een thema dat telkens terugkomt bij Kirchick. Naast hoofdstukken over enkele kernlanden - zoals Rusland, Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk - wijdt hij een hoofdstuk aan de Europese Unie. En dat is volledig opgehangen aan de manier waarop de EU heeft gereageerd op de vluchtelingenkwestie.

Is de migratiecrisis allesbepalend?

‘Voor mij belicht ze het ernstige gebrek aan kracht dat de EU heeft. Want ze was niet in staat deze crisis effectief te beantwoorden. Ze is ook diep verbonden met de opkomst van populistische partijen. Ze hebben dit onderwerp gekaapt.’

De EU heeft wanstaltig gereageerd op de grootste migratiecrisis sinds de Tweede Wereldoorlog, vindt u. Wat had ze moeten doen?

‘Op de lange termijn moet er een actiever Europees buitenlandbeleid zijn. Zodat de landen in de periferie geen bronnen van instabiliteit en migrantenstromen zijn. Natuurlijk kun je de politieke situatie in al die landen niet fixen. Maar er moet wel een beter georkestreerde poging zijn, zodat je niet alleen de gevolgen hoeft te dragen van oorlog en honger en alle problemen in Afrika en het Midden-Oosten. Een samenhangende diplomatieke en ook militaire poging in Syrië en ook in Libië. Ik denk dat de NAVO het goede deed door Khadafi te verhinderen een genocide te plegen. Maar toen is ze vertrokken, en is het land in chaos vervallen. Wat betreft de oplossing op kortere termijn: er had eerder een akkoord met Turkije bereikt moeten zijn, zodat er niet meer dan een miljoen mensen Europa in waren gestroomd.’

Veel mensen vinden de EU-Turkijedeal juist een voorbeeld van verraad aan de Europese waarden, waaronder dat mensen die oorlog ontvluchten recht hebben asiel aan te vragen.

‘Waarom kunnen ze dat niet in Turkije doen?’

Mensenrechtenorganisaties als Amnesty International oordelen^* dat het geen veilig derde land is.

‘Ik ben het niet eens met die beoordeling. Ik denk dat Syriërs het makkelijker hebben om in Turkije te integreren en lid te worden van de Turkse maatschappij dan in de meeste Europese landen. Het is ook een moslimland en de culturele kloof is veel kleiner dan in een land als Zweden of Duitsland.’

Er zitten al drie miljoen vluchtelingen in Turkije.

‘Dat klopt. Ik zeg ook niet dat Europa er geen moet opnemen. Ik vind ook dat we meer financiële steun moeten geven aan de Turkse regering om met dit probleem om te gaan.’

Dan steun je een man die zich steeds meer als autoritair leider ontpopt.

‘Dat weet ik. De wereld is niet perfect. Je maakt het beste van een gruwelijke situatie. Er zitten veel nadelen aan wat ik voorstel. Maar de EU heeft nu een afspraak die voor de nabije toekomst het beste is.’

Een taboe op islamkritiek?

In het Einde van Europa schrijft Kirchick dat het ‘Wir Schaffen das’ betekende dat Europa grote stromen vluchtelingen met een moslimachtergrond, vooral mannen, kreeg te verwerken. Hij betoogt dat zij vaak anders denken over bijvoorbeeld vrouwenrechten en dat de komst van te veel vluchtelingen het Europese vermogen om deze mensen te integreren te boven gaat. Maar in zijn ogen wordt wie dat problematiseert in Europa al snel als racist weggezet.

Is dat taboe niet al decennia geslecht? De discussie over islam en migratie domineert het politieke debat volkomen.

‘Het verschilt. In dit land wel. Maar in Zweden is het anders. Daar mocht je niet praten over de schaduwzijden van immigratie. Niet voor niets is de extreemrechtse anti-immigratiepartij Zweedse Democraten nu zo groot.’

U schrijft dat de deur wagenwijd is opengezet voor vluchtelingen uit een land dat in oorlog is met Israël. Tegelijkertijd maakt u zich heel boos als joden in Frankrijk verantwoordelijk worden gehouden voor het beleid van de Israëlische regering. Mag je een vluchteling dan wel de verantwoordelijkheid in de schoenen schuiven voor het beleid van de Syrische regering?

‘Natuurlijk niet.’

Maar met het simpele feit dat u dit noemt...

Ik wil zeggen: suggereert u wel dat de vluchteling de zienswijze van de regering deelt, maar Kirchick onderbreekt me.

‘De meesten krijgen vanaf heel jonge leeftijd aangeleerd dat Israël de vijand is. Ik heb met Syriërs gepraat die tegen me zeiden dat ze met antisemitische overtuigingen naar Europa kwamen, maar veranderd zijn doordat ze in deze samenleving leven. Dat zijn de succesverhalen. Niemand zou gediscrimineerd moeten worden op grond van waar hij vandaan komt. We moeten niet aannemen dat omdat iemand een moslim uit Syrië is hij voor altijd deze vooroordelen zal hebben. Mensen kunnen veranderen, deel worden van een tolerante, pluralistische, liberale cultuur.’

Waarom gelooft u dan niet dat het mogelijk is een aanzienlijke groep vluchtelingen op te vangen?

‘Het is mogelijk, maar veel Europese landen zijn er niet echt goed in geweest. Over wie daarvoor de schuld draagt, kun je een lang debat voeren. Maar als je kijkt naar de banlieus in Frankrijk of naar de problemen in Zweden, dan heb ik niet veel vertrouwen dat het goed heeft gewerkt. Er is een grens aan wat Europese samenlevingen kunnen verwerken. Zowel financieel als politiek. Er was geen extreemrechtse partij van enige betekenis in Duitsland tot de migratiecrisis zich aandiende. Nu zal er hoogstwaarschijnlijk voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog een extreemrechtse partij in de Bundestag zitten. De migratiecrisis is de belangrijkste aanjager van extreemrechtse partijen over het hele continent. Ik rechtvaardig die partijen niet, ik zeg niet dat mensen gelijk hebben er op te stemmen. Maar de migratiecrisis is er wel de belangrijkste reden voor. Dat was het ook voor Brexit. Al was het niet waar, er was het idee dat het Verenigd Koninkrijk heel veel migranten moest opnemen.’

Militaire interventies als oplossing?

Naar Kirchicks overtuiging dienen we de vluchtelingenstroom dus in te dammen. Ook met militair ingrijpen. In zijn boek haalt hij regelmatig uit naar ‘pacifistische utopisten’ die niet willen inzien dat dit soms de enige uitweg is. Hij schrijft dat veel vluchtelingen uit gebieden komen waar het westen verzuimde te interveniëren.

Is het niet precies andersom? Veel vluchtelingen komen juist uit regio’s waar het westen wel heeft ingegrepen, zoals Irak en Syrië. Met averechts effect.

‘Vluchtelingen kwamen niet uit Irak, tot de VS het verliet. Het was pas recentelijk dat mensen er wegvluchtten, door de opkomst van IS. En dat is een gevolg van het vertrek van de VS in 2011. Het is makkelijk om de negatieve gevolgen van militaire interventies te bekritiseren. Maar wat was het gevolg geweest van niet ingrijpen in Libië? Khadafi zou tienduizenden mensen hebben vermoord.’

De VS hebben acht jaar in Irak gezeten. Dat was niet voldoende om het land te stabiliseren. Je kan toch niet voor eeuwig blijven?

‘We zitten nog steeds in Duitsland en Japan. De VS hadden moeten blijven. De beslissing van de regering Obama is een belangrijke oorzaak van de problemen die we vandaag hebben. Hetzelfde geldt voor Libië. Je kan niet een land in trekken, een regering wegbombarderen, vertrekken en dan denken dat ze het zelf wel kunnen uitzoeken.’

Het is een wonderlijke zienswijze voor mij als oud-dienstweigeraar vol twijfel of geweld ooit de oplossing kan zijn. Maar in het gesprek met Kirchick kwam ik er opnieuw achter dat dit soort opvattingen ten diepste verbonden zijn met je morele intuïties en dat ze niet te bewijzen zijn.

Neem de EU-Turkijedeal. Mijn innerlijke overtuiging is dat het verraad aan de Europese waarden is als we mensen die oorlog ontvluchten terugsturen naar een land dat niet veilig is. Zijn diepste geloof is dat we grenzen moeten stellen aan het aantal mensen met andere waarden dat we binnenlaten, omdat anders de krachten die de EU willen neerhalen zegevieren.

Maar over één ding zijn we het eens: de kern van Europa is een idee, het geloof in de rechtsstaat en de liberale democratie. Kirchick meent dat we zo verzwakt zijn en zo weinig bereid onze waarden met hand en tand te verdedigen, dat het tijd is een requiem te componeren voor de Europese Unie. Ik blijf geloven dat het in de Europese hymne bezongen ideaal van universele broederschap uiteindelijk zal zegevieren.

Meer lezen?