Het absurde Nederlandse boetebeleid: 18.733 celstraffen voor onverzekerde auto’s (die in de garage staan)

‘Je begrijpt dat ik nu ook met mijn mond vol tanden sta.’

Ik heb zojuist een minutenlange monoloog gehouden tegen Marjan van Mierlo, persvoorlichter bij het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB), over de boetes voor onverzekerde voertuigen die haar werkgever verstuurt en incasseert.

Al pratende maakte ik me alweer boos. En ik moet zeggen dat het me nog steeds een beetje verbaast dat ik mij zo druk kan maken over zo’n ogenschijnlijk obscuur onderwerp. Bekeuringen voor onverzekerde auto’s en brommers, allejezus wat doet het ertoe?

Nou, het doet ertoe.

De overheid legde de afgelopen vijf jaar zo’n 422 miljoen euro aan boetes voor onverzekerde voertuigen op, bevestigde Van Mierlo. Door een wetswijziging, waardoor boetes verdriedubbelen als je na drie maanden niet betaald hebt, kwam daar nog een bedrag van maar liefst 447 miljoen euro (!) aan boetes op boetes bovenop. Ter vergelijking: onverzekerde voertuigen veroorzaakten in dezelfde periode maar voor zo’n 44 miljoen euro aan schade.

Het zijn schokkende cijfers. Maar er zitten mensen achter die cijfers - iets wat je weet, maar niet altijd beseft. En ik heb die mensen gezien en gesproken.

Dat is waar ik Marjan over vertelde.

63.000 euro boetes voor auto’s die nooit rijden

Tot een paar jaar geleden was Harry nog directeur van een bedrijf met meer dan honderd werknemers, en woonachtig in een riante boerderij.

Ik zit met hem in zijn huurwoning, een voormalig wiethok. Hij vertelt over de onverwachte belastingaanslag, de vechtscheiding, de gedwongen verkoop van zijn woonboerderij, het verlies van zijn baan, en ja, die dertien oldtimers, want uiteindelijk zouden het die dekselse automobielen worden die hem nog de meeste ellende opleverden.

Hij restaureerde ze, gewoon voor de lol. De meeste waren al decennia niet meer op de openbare weg geweest, sommige lagen als schroot in de schuur. In ieder geval waren ze allemaal geschorst - dus geen verzekeringsplicht, geen apk vereist - maar schorsingen moet je wel verlengen. En net tijdens de scheiding liepen al die schorsingen af, dus kreeg hij dertien boetes voor onverzekerde voertuigen, dertien boetes voor voertuigen zonder apk.

‘Papa zat toen heel diep en opende de post niet meer,’ vertelt zijn dochter Emma me.

De teller eindigde pas op 47 boetes van bij elkaar zo’n 63.000 euro, zegt Harry. ‘Als bij de Rijksdienst voor Wegverkeer iemand de computers aanzette, kreeg ik weer een boete.’ Mocht je nu denken: ‘47 boetes voor auto’s die nooit op de weg kwamen, hallo héé!’ - dit geval staat niet op zichzelf. In een recent rapport^* noemen onderzoekers terloops iemand die maar liefst 173 boetes kreeg voor onverzekerde voertuigen.

De hele Tweede Kamer stemde voor deze wet

Hoe is het ooit zover gekomen? Om dat te begrijpen moeten we terug naar 2011. Toen besloot de overheid de Wet aansprakelijkheidsverzekering motorrijtuigen (Wam) onder te brengen in de Wet administratiefrechtelijke handhaving verkeersvoorschriften (Wahv), zelfs voor de Kamercommissie Verkeersveiligheid tamelijk saaie materie.

In het kort kwam het hierop neer: de overheid wijzigde de wet zodat er ‘honderdprocenthandhaving’ op onverzekerde voertuigen kwam. Elke vier maanden deed de RDW voortaan een check: staat een voertuig in het kentekenregister, maar niet in het verzekeringsregister? Hop! Een boete uit naam van ambtenaar ‘404040’ (dat klinkt als een computer, want dat is een computer).

Om ervoor te zorgen dat bekeurde burgers hun boetes op tijd betalen, verhoogde de wetgever ook de kosten bij te laat betalen. Daarover maakte geen Kamerlid zich tijdens de wetsbehandeling druk. Het parlement vroeg zich slechts af of er wel voldoende ‘afschrikwekkende werking’ uitging van de nieuwe maatregel.

De volledige Tweede Kamer - van de SP tot de VVD - stemde uiteindelijk met het wetsvoorstel in. Een efficiëntere handhaving - wie kan daar ook tegen zijn?

Maar de wet schiet zijn doel voorbij

Mensen als Harry zijn door die wet enorm in de knel gekomen. ‘Je moet 400 euro boete betalen,’ vertelt hij. ‘Die kun je niet betalen, dan wordt het 600 euro, dat kan je ook niet betalen, dan komt er alweer een nieuwe boete van 400 euro, terwijl de oude boete inmiddels is opgehoogd naar 1.200 euro.’

Uit cijfers in een recent evaluatierapport^* blijkt dat het stapelen van bekeuringen heel vaak voorkomt. Bijna de helft van alle bekeurden is al eerder beboet voor onverzekerde voertuigen. Maar liefst 46.000 Nederlanders hadden eind 2015 zelfs al meer dan tien boetes voor onverzekerde voertuigen opgespaard. Dat zijn mensen die al diep in het schuldenmoeras zijn weggezakt. Die maken hun post vaak allang niet meer open.

Maar het zijn ook mensen die gevangen zitten in de regels van het register. De auto is bijvoorbeeld gesloopt of verkocht, zonder dat daar bewijs van is. Zonder zo’n bewijs mag de RDW je auto niet uit het register halen, waardoor het boetes blijft regenen.

Harry had ook twee van zulke auto’s waar hij met geen mogelijkheid meer van afkwam - schroot met een kenteken, maar volgens de RDW nog een auto. Schorsen kon wel, maar uitschrijven niet. ‘Die resten kun je natuurlijk niet naar de sloop brengen,’ vertelt Harry. Dat leverde alweer het volgende bureaucratische obstakel op. ‘Bij de gemeente zeggen ze dan: ‘Je hebt twee auto’s dus je krijgt geen uitkering’.’

Je zou zeggen: als je een boete krijgt voor schroot met een kenteken, stap dan naar de rechter! Maar het wordt nog gekker: beroep aantekenen kan alleen als je de boete al betaald hebt. In een artikel in vakblad Verkeersrecht^* meldt een raadsheer bij het gerechtshof in Leeuwarden dat rechters dikwijls een beroep moeten afwijzen om deze reden. ‘Het hof heeft vanaf augustus 2012 tot en met maart 2013 in totaal 414 zaken behandeld,’ schrijft hij. ‘In nog geen vijf zaken was het mogelijk de zaak inhoudelijk te beoordelen.’

De overheid gebruikt zwaar juridisch geschut

Bij het invorderen van boetes toonde het CJIB geen enkele coulance. De overheid mag om verkeersboetes te innen allerlei dwangmiddelen inzetten. ‘Je bankrekening wordt geblokkeerd. Je rijbewijs wordt een keer of twintig ingenomen. Dat soort gekkigheid,’ vertelt Harry. Regelmatig kwam er bij hem politie bij aan de deur, dan moest hij cash geven of meekomen om te pinnen.

Door de CJIB-boetes en het stopzetten van zijn uitkering kon hij ook de vaste lasten niet meer betalen. ‘In het eerste jaar dat ik ging studeren, zat ik in een huis zonder gas, water en licht,’ vertelt zijn dochter Emma. Het gezin moest tot twee keer toe gedwongen verhuizen, omdat het een betalingsachterstand had opgebouwd.

Tussen 2011 en 2015 verstuurde het CJIB ongeveer een miljoen boetes. In meer dan een kwart van de gevallen gebruikte de overheid zwaar juridisch geschut om mensen tot betaling te dwingen: van een eenvoudig deurwaardersbezoek tot een gevangenisstraf.

Wat leverde de wet op?

Zo blijkt een ogenschijnlijk kleine wetswijziging enorme gevolgen te hebben. En toch is de wet volgens minister Stef Blok van Veiligheid en Justitie (VVD) een succes. ‘Het belangrijkste doel is bereikt,’ schreef de minister in reactie op een evaluatierapport in februari van dit jaar. Het aantal onverzekerde voertuigen liep sinds 2011 namelijk terug van zo’n 250.000 naar 50.000 - volgens de registers.

In werkelijkheid geven die cijfers een verkeerde indruk. Je zou verwachten: als er vijf keer minder onverzekerde voertuigen zijn, dan daalt ook de schade veroorzaakt door onverzekerde voertuigen met een factor vijf. Maar dat is niet het geval. De schade veroorzaakt door onverzekerde voertuigen is gedaald van zo’n 9,3 miljoen euro in 2011 naar 6,6 miljoen euro in 2015 (30 procent). Dus: 2,5 miljoen euro minder onverzekerde schade per jaar. En om dat te bereiken hebben ze de afgelopen jaren 869 miljoen euro aan boetes opgelegd.

Hoe kan de onverzekerde schade zo weinig gedaald zijn? Daar is een verklaring voor. En die is doodeenvoudig: de meeste onverzekerde voertuigen reden allang niet meer. Het kentekenregister is dan ook een totaal onbetrouwbare basis voor het uitschrijven van boetes. De Rijksdienst voor Wegverkeer schreef het zelf: drie jaar voor de wetswijziging stonden er nog meer dan 270.000 auto’s in het kentekenregister^* die vermoedelijk niet meer op de weg kwamen.

Daar zijn tal van simpele redenen voor. Zoals Harry die vergat zijn schorsing te verlengen. Hij had wel iets anders aan zijn hoofd.

Wordt hier dan niks aan gedaan?

Toegegeven, er zijn wat dingen verbeterd. De RDW heeft nu een programma ‘maatschappelijk verantwoord handhaven.’ Ze probeert contact op te nemen met mensen die meer dan drie keer een boete hebben gekregen. Het CJIB mag inmiddels betalingsregelingen treffen. Het OM verzoekt inmiddels veel minder vaak iemand op te sluiten. En een team schrijnende gevallen kijkt naar de mogelijkheden om boetes kwijt te schelden.

Toch zijn er ook vorig jaar voor tientallen miljoen euro’s aan herhaalde boetes opgelegd. Een amendement om een einde te maken aan het verdriedubbelen van de boetes kreeg vorig jaar geen Kamermeerderheid. CDA, VVD, PVV, PvdA en ChristenUnie stemden tegen. En de minister negeerde een aanbeveling in een recent evaluatierapport om de wet nog eens te evalueren vanuit het oogpunt van de burger.

‘Er is al veel verbeterd,’ stelt woordvoerder Jaap Oosterveer van het ministerie van Veiligheid en Justitie in een reactie. ‘Maar uiteindelijk is het de verantwoordelijkheid van het individu om zelf in overleg te treden met het CJIB.’

Iemand van het team schrijnende gevallen bij het CJIB nam vorig jaar contact met Harry op. De ophogingen zijn inmiddels kwijtgescholden, maar de boetes zelf nog niet.

Maar het was allemaal veel te laat.

86 dagen in de cel... En nu?

Tienduizenden euro’s betaalde Harry aan het CJIB - maar dat mocht niet baten. In februari 2015 kwam de politie aan de deur om hem mee te nemen. Hij wilde niet betalen, vond het Openbaar Ministerie (OM), dus hij moest de gevangenis in. Zesentachtig dagen zat hij in de cel.

Nog zo’n probleem: je bijstandsuitkering wordt stopgezet als je in de gevangenis zit, want er is geen vaste woon- en verblijfplaats. Dus daar zaten ze, twee meisjes van achttien en twintig in een huis zonder vader, zonder inkomen, met alle vaste lasten.

Emma smeekte het CJIB haar te helpen. ‘Maar zo’n mevrouw zegt dan gewoon: ‘Had je vader het maar niet zover moeten laten komen’.’ Uiteindelijk probeerde ze het probleem zelf op te lossen. ‘Papa had een plastic tas vol ongeopende post,’ zegt ze. ‘Toen zat ik hier met carnaval - al die papieren op de grond om het allemaal uit te zoeken.’

Ze heeft er nog steeds last van. ‘Ik woon nu meer dan twee jaar op mezelf,’ vertelt ze me. ‘Maar als ik de brievenbus hoor klapperen, dan gaat mijn hartslag omhoog. Als de bel gaat denk ik: een deurwaarder, de politie.’

Emma en Harry vertellen nog meer, nog zoveel meer. Zijn uitkering werd eind vorig jaar stopgezet. Gemeenteambtenaren hadden namelijk een rapport van 27 pagina’s opgesteld waaruit zou blijken dat zijn vriendin bij hem woonde. Er stonden vakantiekiekjes van zijn Facebook in dat rapport, gemeenteambtenaren hadden in de bosjes gelegen om te tellen hoe vaak de auto van zijn vriendin langskwam, en ze waren op bezoek geweest om - letterlijk - het aantal tandenborstels te tellen.

‘Je lacht er nog bij,’ zeg ik op een gegeven moment tegen Emma.

Haar vader kijkt me indringend aan. ‘Je lacht er nog bij - wat moeten wij anders?’

Het is stil.

‘Wat moeten wij?’

‘Moet ik naar de schuur en me verhangen?’

Ik schrik - natuurlijk schrik ik. Ik ben dit niet gewend. Ik ben niks gewend eigenlijk. Ik heb me altijd beziggehouden met de abstractie, met het evaluatierapport ‘Vermuldering WAM art 30 lid 2.’ Je leest in paragraaf 3.7, tabel 20: ‘Toepassing gijzeling: 18.733.’ Nou, dat valt te behappen: 18.733 keer zijn mensen gevangengenomen.

Maar dan zit je daar tegenover één van die 18.733 - die tyfuszooi aan te horen.

De namen Harry en Emma zijn uit privacyoverwegingen gefingeerd en zijn bekend bij de redactie.

Korte versie met de politieke reactie?

Meer lezen?