Jammer dat Trump niet leest. Paus Franciscus gaf hem een razend interessant manifest voor klimaatactie

Donald Trump kondigde donderdag aan dat Amerika zich terugtrekt uit het klimaatakkoord van Parijs. Dat was een klap in het gezicht van iedereen die gelooft dat mensen op elkaar zijn aangewezen om collectieve problemen op te lossen. Het was de ultieme uiting van de oerconservatieve overtuiging dat mensen ten diepste elkaars vijand zijn.

Uit zijn toespraak donderdag bleek dat Trump niets begrijpt van het Verdrag dat hij opzegde, maar de manier waarop hij zich vergiste over de inhoud van het akkoord was veelzeggend. Trump kon simpelweg niet bevatten dat vrijwillige samenwerking tussen landen kan werken. Hij zag het op de enige manier waarop hij de wereld kan zien: in termen van winnaars en verliezers.

Aangezien zo ongeveer iedereen voorstander van het Parijsakkoord was, moest Amerika wel de verliezer zijn. Trump presenteerde het Verdrag als samenzwering van buitenlandse lobbyisten en andere ‘krachten’ die Amerika wilden verzwakken. Hij kon of wilde kennelijk niet bevatten dat Amerika alle vrijheid had om eigen beleid te voeren.

Het spiegelbeeld van Trump

Als er één wereldleider is die diametraal het tegenovergestelde vertegenwoordigt van Trump, dan is het paus Franciscus. De twee ontmoetten elkaar eind mei in het Vaticaan en ze hadden zo weinig gemeen – in stijl, in waarden – dat het wel leek alsof ze van een andere soort waren, schreef The New Yorker.

Tijdens het bezoek schonk de paus Trump de encycliek die hij twee jaar eerder publiceerde over het milieu. Deze encycliek, Laudato Si’ (Geprezen zijt Gij), wordt via de kerk met 1,2 miljard rooms-katholieken gedeeld. Maar het document is nadrukkelijk gericht aan ‘de hele menselijke familie.’ Wie er twee jaar geleden iets over mee kreeg, weet dat de inhoud opzienbarend is: de paus kwam naar voren als een keiharde klimaatactivist.

Met Trumps opzegging van het Parijsakkoord krijgt de encycliek een extra lading. Het is onmogelijk om het kerkelijke document nu niet te lezen als een fundamentele kritiek op alles waar Donald Trump voor staat: het naïeve geloof in de zegeningen van ‘de markt,’ de cult van consumptie en uiterlijk vertoon, en bovenal het geloof dat iedereen uiteindelijk elkaars vijand is, ieder voor zich, homo homini lupus.

De paus betoogt het tegenovergestelde. ‘We moeten de overtuiging herwinnen dat we elkaar nodig hebben, dat we een gedeelde verantwoordelijkheid hebben voor anderen en voor de wereld, dat het de moeite waard is om goed en fatsoenlijk te zijn,’ schrijft hij. ‘We hebben genoeg gehad van de immoraliteit en de bespotting van ethiek, goedheid, geloof en eerlijkheid. Het is tijd om te erkennen dat luchthartige oppervlakkigheid ons geen goed heeft gedaan.’

Inderdaad. Ik kan me voorstellen dat dit allemaal nogal stichtelijk klinkt, maar ik denk dat de fundamentele kritiek in Laudato Si’ juist nu het lezen waard is. Oordeel zelf op basis van het originele stuk – online te lezen in het Nederlands of het Engels – of lees mijn samenvatting hieronder. Ik leg verderop ook uit waarom ik het eens ben met de NASA-wetenschapper die twee jaar geleden verklaarde dat de encycliek ‘misschien wel een grotere impact zal hebben dan de klimaatonderhandelingen in Parijs.’

Een verhaal waarin alles met elkaar samenhangt

Het uitgangspunt van de encycliek is dat we een fundamenteel probleem hebben.‘Het geweld dat bestaat in het hart van de mens, verwond door de zonde, uit zich ook in de ziekte die we zien in de aarde, in het water, de lucht en in levende wezens.’

De paus beschrijft uitgebreid de crises waar we nu in verkeren: vervuiling, zeespiegelstijging, verzuring van de oceanen, zoetwaterschaarste, ontbossing enzovoort. Hij onderschrijft de ‘zeer solide wetenschappelijke consensus’ die erop wijst dat we een ‘onrustbarende opwarming’ van de aarde meemaken.

We moeten inzien dat op deze wereld alles met elkaar samenhangt en dat we niet zonder liefde voor de natuur kunnen. Het woord ‘liefde’ komt in de Engelse versie 67 keer voor.

Franciscus hekelt het consumentisme en de wegwerpcultuur, de ‘cult van ongebreidelde menselijke macht’ en het relativisme van de moderne mens

De encycliek is doorspekt van de technologie- en kapitalismekritiek. Franciscus hekelt het consumentisme en de wegwerpcultuur, de ‘cult van ongebreidelde menselijke macht’ en het relativisme van de moderne mens, die ‘alles wat het eigenbelang niet dient als irrelevant wegzet.’ Hij haalt hard uit naar christenen die de natuur veronachtzamen en maakt milieubescherming een religieuze opdracht.

Dit zijn de vier belangrijkste stellingen in de encycliek:

Stelling 1. De markt en technologie gaan het probleem niet oplossen

Sommige mensen geloven dat economische groei en technologie alle milieuproblemen oplossen, schrijft de paus. Ze betogen zelfs dat honger en armoede door groei zullen worden weggenomen.

Dat is onzin, schrijft de paus. De wereldeconomie heeft ons veel goederen en welvaart gebracht, maar ze is ‘niet in staat gebleken om respect voor het milieu te verzekeren.’ Het model van privaat eigendom en handel is zelfs ‘structureel pervers’, omdat het armen ervan weerhoudt hun vitale behoeftes te vervullen.​ We konden lang doen alsof dat niet ‘ons’ probleem was, maar klimaatverandering drukt ons met de neus op de feiten: dit economische model werkt niet, het maakt de planeet kapot.

We moeten de ‘magische conceptie van de markt,’ die suggereert dat problemen eenvoudigweg kunnen worden opgelost’ door meer groei en meer winst, laten varen. ‘Alles wat kwetsbaar is, zoals het milieu, is weerloos tegenover de belangen van een vergoddelijkte markt.’

Moderne technologie komt er al niet veel beter vanaf. De paus erkent dat technologie veel vooruitgang heeft gebracht, maar onze morele ontwikkeling is daar ver bij achtergebleven. Vooralsnog is technologie ook niet in staat gebleken om de ernstigste milieu- en sociale problematiek op te lossen.

De paus keert zich tegen het ‘irrationele vertrouwen’ in vooruitgang door een combinatie van economische groei en technologische wonderen . Deze ‘alliantie […] zet uiteindelijk alles buitenspel dat haar onmiddellijke belangen niet behartigt,’ schrijft Franciscus.

Stelling 2. Onze lifestyleis deel van het probleem

Mensen worden maar al te snel opgeslokt door een ‘wervelwind van onnodige’ consumptie die samengaat met een ‘vervelende eentonigheid’, schrijft Franciscus, en ‘hoe leger het hart,’ hoe hebberiger de mens. Hij hekelt iedereen die maar de hele tijd razend druk is, of opgeslokt wordt door ‘the cult of appearences’ en daardoor geen aandacht meer heeft voor de natuur. We leven te snel, we leven in een tijdperk van lawaai en afleiding en information overload.

Ons huidige consumptieniveau is simpelweg niet te handhaven. ‘De aarde, ons gemeenschappelijke huis, begint steeds meer te lijken op een enorme berg troep.’ Het tempo van consumptie, verspilling en verandering van de leefomgeving gaat de spankracht van de aarde zo ver te buiten, dat ‘onze hedendaagse lifestyle, onduurzaam als die is, alleen nog catastrofe kan veroorzaken.’

We kunnen hierover niet langer lichthartig doen, schrijft Franciscus, er moet een einde komen aan onze ‘vrolijke roekeloosheid.’ Hoe kunnen we rustig slapen als onze consumptie de armen en de toekomstige generaties berooft van wat ze nodig hebben om te overleven? Instemmend citeert Franciscus zijn voorganger Benedictus, die stelde dat het ‘goed zou zijn als mensen zich zouden realiseren dat iets kopen altijd een morele – en niet louter een economische – handeling is.’

Franciscus trekt de verregaande conclusie die de twee bovenstaande stellingen impliceren: iedere poging om de wereld te beschermen en te verbeteren vraagt om ingrijpende veranderingen van ‘lifestyles, modellen van productie en consumptie, en de gevestigde machtsstructuren die hedendaagse samenlevingen besturen.’

Wie dat niet had verwacht van de paus: er komt nog meer.

Stelling 3. De rijke landen moeten hun schuld terugbetalen

Franciscus staat bekend als paus ‘van de armen.’ Hij maakt zich ook in deze encycliek hard voor de kwetsbaarsten, omdat zij bovenal de dupe worden van de huidige milieu- en klimaatproblematiek. Waterschaarste treft bijvoorbeeld vooral de armen die geen flesjes water kunnen betalen. En toenemende droogte als gevolg van klimaatverandering treft vooral boeren in arme regio’s.

Dezelfde manier van denken die radicale oplossingen tegen klimaatverandering in de weg staat, staat ook de beëindiging van armoede in de weg

De crises van armoede en het milieu zijn dus niet los van elkaar te zien. ‘De manier van denken die geen ruimte laat voor oprechte zorg voor het milieu, is dezelfde manier van denken die geen ruimte laat voor de zorg voor de kwetsbaarste leden van de samenleving,’ schrijft hij. Wie de nadruk legt op succes en zelfvoorzienendheid, heeft weinig tijd om te investeren in de tragen, de zwakken of de minder getalenteerden, schrijft de paus. ‘Dezelfde manier van denken die radicale oplossingen tegen klimaatverandering in de weg staat, staat ook de beëindiging van armoede in de weg.’

We moeten ons dus realiseren dat ‘een werkelijk ecologische benadering altijd een sociale benadering wordt; [zo’n benadering] moet vragen van rechtvaardigheid integreren in het debat over het milieu, zodat we zowel de roep van de aarde, als de roep van de armen horen,’ schrijft de paus.

De rijke landen hebben een ‘ecologische schuld’ uitstaan bij de arme landen: zij hebben de grootste bijdrage geleverd aan klimaatverandering en dus moeten zij ook de kosten dragen. Een van de concrete gevolgen? ‘De rijke landen moeten hun consumptie van fossiele energie sterk terugbrengen en ze moeten arme landen helpen bij het ontwikkelen van beleid en programma’s voor duurzame ontwikkeling.’

Stelling 4. We hebben een morele kentering nodig

‘De paus pleit voor een integrale ecologie,’ zei bisschop Gerard de Korte bij de Nederlandse presentatie van de encycliek, ‘waarin zorg voor de schepping verbonden is met zorg voor de armen. [...] Respect voor de schepping gaat ook over de ontwikkeling van wie en hoe we zijn als mens.’

Franciscus wil vooral duidelijk maken dat we niet losstaan van de natuur. Hij prijst de mensen die offers brengen om de aarde of de armen te helpen. Hij predikt het principe van soberheid en van ‘minder is meer.’ Met instemming haalt hij de ‘groene patriarch’ Bartholomeus aan, die ons vraagt om ‘consumptie te vervangen door opoffering, hebzucht door vrijgevigheid, spilzucht door de bereidheid te delen.’ Daarin zou een bevrijding van angst, inhaligheid en dwang liggen.

Dit is geen oefening in zichzelf. Volgens Franciscus kunnen we de economie en technologie pas voor alle mensen én de aarde laten werken als we deze morele kentering hebben doorgemaakt. ‘De verwerping van iedere vorm van egocentrisme en zelf-absorptie [is] essentieel als we werkelijk voor onze broeders en zusters en voor het milieu willen zorgen,’ schrijft Franciscus.

We moeten een nieuwe manier van denken ontwikkelen die weerstand biedt aan het dominante technocratische paradigma, schrijft de paus. Doen we dat niet, dan zullen zelfs de beste ecologische initiatieven verstrikt raken in de globale logica die ons nu juist in de problemen heeft gebracht. We moeten een breder begrip van welvaart ontwikkelen en voorkomen dat bedrijfsbelangen het beleid bepalen.

De paus heeft met deze encycliek luid en duidelijk gesproken, en dat heeft op zichzelf al effect. ‘Dit is de eerste keer dat een persoon van grote autoriteit in onze globale cultuur de schaal en diepte van onze [klimaat]crisis en de gevolgen daarvan voor wat het betekent om mens te zijn, heeft benoemd,’ aldus klimaatactivist Bill McKibben in The New York Review of Books.

Heeft de paus ook oplossingen?

Bijna iedereen krijgt in deze encycliek de wind van voren. ‘De paus bekritiseert de instrumenten die veel milieuorganisaties en bijna alle economen als de meest effectieve maatregelen zien om klimaatverandering in te perken,’ constateerde Elizabeth Kolbert in The New Yorker. Hij wil bijvoorbeeld niets weten van een wereldwijde CO2-belasting (omdat armen daar ook aan mee zouden moeten betalen). Hij schrijft dat overbevolking het probleem niet is, terwijl daar best iets voor valt te zeggen.

De praktische oplossingen die hij wél biedt, zijn weinig inspirerend. Franciscus pleit bijvoorbeeld voor afvalscheiding, recycling, carpooling en de lichten uitdoen als ze niet gebruikt worden. De paus schrijft bovendien dat we ‘sterkere en efficiëntere internationale instituties’ nodig hebben om tegenwicht te bieden tegen de multinationals en hun marktdenken. Niet bepaald vernieuwend.

De paus vertelt het verhaal van klimaatverandering in termen van schuld, zonde, overmoed, hebzucht én hun tegendeel: vergeving, eenvoud, terughoudendheid, liefde

Toch maakt het zijn encycliek niet nutteloos. De paus heeft met zijn encycliek opgeroepen tot een ‘nieuwe dialoog.’ Wat zou de rooms-katholieke kerk kunnen toevoegen in een collectieve dialoog over klimaatverandering, over het milieu, over de toekomst van de planeet?

Het antwoord: een morele taal. De wetenschappelijke feiten over het veranderende klimaat hebben de wereld tot nu toe onvoldoende in beweging gebracht. De paus vertelt het verhaal van ecologische rampen en klimaatverandering in termen van schuld, zonde, overmoed, hebzucht én hun tegendeel: vergeving, eenvoud, terughoudendheid, liefde.

Het is een vocabulaire dat de aandacht ‘verlegt van de macro-oplossingen van klimaatconferenties, naar de persoonlijke ethiek van rentmeesterschap’, zoals een commentator het samenvatte. Dat is een welkome verschuiving in het klimaatdebat, dat nu veel te veel wordt beheerst door afstandelijke verhandelingen over emissiehandel, kosten-batenanalyses en CO2-belastingen.

De invloed van de paus

Maar zulke woorden hebben uiteindelijk alleen effect als ze komen van iemand met invloed. Bereik is het probleem niet: via de kerk zullen 1,2 miljard gelovigen de boodschap vernemen. De Nederlandse kerk zal ‘de grote thema’s van de encycliek in haar contacten met politici, in de wetenschappelijke wereld, werkgevers en met vakbonden onder de aandacht brengen,’ zei bisschop De Korte na de presentatie van Laudato Si’. In andere landen zijn de effecten van die lobby soms al te zien, en de verwachting is dat de encycliek in een land als Brazilië – waar Franciscus zeer populair is – grote invloed zal hebben.

Maar bereikt Franciscus wel de juiste mensen?

Geen van de vier grootste uitstoters van broeikasgassen – China, de VS, India en Rusland – heeft een rooms-katholieke meerderheid, analyseerde journalist Ben Adler in Mother Jones. ‘Rusland, India en Japan hebben allemaal zorgwekkende signalen afgegeven over hun inzet bij de klimaatonderhandelingen in Parijs deze herfst,’ schrijft Adler. ‘Er is geen reden om aan te nemen dat de visie van de paus daar iets aan verandert.’

Maar ook zonder een rooms-katholieke meerderheid kan de invloed van de paus aanzienlijk zijn. Zijn pleidooi gaat in de kern over rechtvaardigheid en het goede leven, en daarmee kan hij gelovigen én niet gelovigen inspireren, zoals ook met eerdere encyclieken is gebeurd.

‘Een charismatische paus die met ernst over het klimaatprobleem praat, kan impact hebben op veel mensen, analyseerde een Amerikaans democratisch Congreslid. Want de paus kan iets wat de wetenschap niet is gelukt: spreken over waarden en overtuigingen. ‘We moeten over de integriteit van menselijk leven durven spreken,’ schrijft de paus, ‘of the need to promote and unify all the great values.’

Hij lijkt daarvoor de aangewezen persoon. Paus Franciscus is bijzonder populair, óók bij niet-gelovigen. Geen wonder dat er met bijzonder veel enthousiasme werd gereageerd door ngo’s zoals Greenpeace, OxfamNovib, en Friends of the Earth, en door de VN, de Wereldbank en de divesteerbeweging.

Kapitalisme kan alleen blijven bestaan, concludeerde The Financial Times na het lezen van de encycliek, als het niet ten koste van de planeet en groeiende ongelijkheid gaat.

De paus smeedt zelf onverwachte coalities om zijn invloed te vergroten. Zo nodigde hij klimaatactivist Naomi Klein uit voor een conferentie in het Vaticaan over de encycliek. Klein zelf had toen al gezegd dat ze denkt dat de invloed van de encycliek enorm zal zijn. Sociale bewegingen kunnende encycliek gebruiken, verwacht Klein, om extra druk te zetten op de politiek. Ze wees er bovendien op dat de encycliek ook slecht nieuws is voor conservatieve Amerikaanse politici die de Bijbel gebruiken om hun passieve reactie op het klimaatprobleem te rechtvaardigen. Hen slaat de paus de munitie uit handen.

Een narratief van hoop

En de kerk heeft nog iets. Het werd benoemd door journalist Andrew Brown in The Guardian. Niemand hoort graag dat hij verantwoordelijk is voor de milieuproblemen in de wereld, zei Brown. Maar religies hebben daar een narratief voor: ‘je was een zondaar en nu ben je vergeven [...] Het is gemakkelijker voor religieuze leiders om mensen te veroordelen zonder ze af te schrikken, omdat ze altijd een uitweg bieden,’ aldus Brown. Ze bieden hoop.

Wat politici en de milieubeweging doorgaans niet durven – tegen mensen zeggen dat ze misschien minder moeten consumeren, dat niet alles hetzelfde kan blijven – dat zegt de paus hard en herhaaldelijk. Het post-industriële tijdperk zal waarschijnlijk de geschiedenis ingaan als buitengewoon onverantwoordelijk, schrijft de paus. Donald Trump is de personificatie – en hopelijk ook het hoogtepunt – van die onverantwoordelijkheid.

Maar we mogen hopen dat de mensheid aan het begin van de eenentwintigste eeuw in staat bleek ‘genereus de schouders onder zijn verantwoordelijkheden te zetten,’ schrijft de paus. ‘Mensen zijn tot het ergste in staat, maar ze kunnen ook boven zichzelf uitstijgen, opnieuw kiezen wat goed is, en een nieuwe start maken.’

Lees ook: