Hoe Donald Trump de Amerikaanse democratie uitholt

Het went nog niet. Een president die ingelijste nepomslagen van Time in zijn golfclubs laat ophangen, met Donald Trump als daadkrachtige held. Een staatshoofd dat The New York Times aanleiding geeft een gefactcheckte lijst te publiceren met alle tot dusver geconstateerde leugens van de 45ste president van de Verenigde Staten.

Na vijf maanden is het vergoelijkende begrip ‘beginnersfouten’ steeds minder van toepassing. Het Witte Huis blijft tegenstrijdige versies van de werkelijkheid en te nemen maatregelen verspreiden. Adviseurs en ministers die het veronderstelde beleid uitleggen, worden ingehaald door nieuwe uitspraken van de president. De chaos is dagelijks en permanent.

Een paar voorlopige conclusies zijn wel te trekken:

1. De waarheid is onder Trump verder zoekgeraakt

Ten tijde van George W. Bush, president begin deze eeuw, was het opinieklimaat gepolariseerd. Voor- en tegenstanders van de militaire inval in het Irak van Saddam Hoessein lazen verschillende weblogs, keken andere tv-zenders. Zij verschilden van mening over grotendeels dezelfde feiten.

Alleen werd over die feiten zo krachtig gelogen dat zelfs The New York Times zich door de geheime diensten liet wijsmaken dat Saddam Hoessein beschikte over massavernietigingswapens. Zo kreeg Bush in het begin brede steun voor een inval die het Midden-Oosten niet veiliger en niet democratischer heeft gemaakt.

Alles en het tegendeel wordt beweerd door de president en zijn politieke medestanders

Gemeenschappelijke feiten zijn de grondstof van de democratie. Nu die in de Verenigde Staten steeds meer ontbreken, raakt de democratie in de wortel aangetast. Alles en het tegendeel wordt beweerd door de president en zijn politieke medestanders.

Toen nieuwszender CNN vorige week een verhaal over Trumps Ruslandconnecties publiceerde dat niet goed genoeg onderzocht was, trok CNN het verhaal in en ontsloeg de drie verantwoordelijke journalisten. Zoiets doet dit Witte Huis nooit. Onwaarheden worden ontkend of gemengd met halve waarheden en hele beschuldigingen.

Zonder gemeenschappelijke grond is het publieke debat in Amerika een gapende krater geworden. De Verenigde Staten als land zijn in binnen- en buitenland volstrekt onvoorspelbaar geworden. Dat blijft niet zonder gevolgen.

2. Het Witte Huis heeft lak aan procedures, en vermengt zakelijke en politieke belangen

De Amerikaanse politiek is keihard. Groot geld koopt grote invloed. Dat gaat via financiële steunclubs voor kandidaten of voor thema’s zoals vrij wapenbezit, tegen abortus of voor afschaffing van Obamacare. Leden van het Huis van Afgevaardigden, die iedere twee jaar moeten worden herkozen, zijn permanent bezig met fondsenwerving en dus met het verhandelen van invloed.

Maar volksvertegenwoordigers en ambtsdragers worden ook aan strenge ethische regels gehouden. Ook presidenten hielden zich daar strikt aan, al vallen zij niet onder allerlei voorschriften. Zij worden geacht het hoogste morele besef te belichamen en zelf te kunnen beoordelen wat wel en niet deugt.

Daar is Donald Trump het helemaal mee eens.

Alleen ziet hij er geen enkel bezwaar in zijn staatszaken en zijn commerciële belangen te vermengen. De kledinglijn van dochter Ivanka wordt zonder blikken of blozen tijdens staatsbezoeken aangeprezen. De president van China wordt in Trumps persoonlijke pretlandgoed annex rijkemensenclub in Florida ontvangen – soms zitten de goedbetalende gasten op een meter afstand van besprekingen over de veiligheid van de wereld. Deel van de Mar-a-lago-formule; loungen met de nucleaire codes. De jaarbijdrage is net verdubbeld tot 200.000 dollar.

De president overweegt allerlei subsidies voor sociale woningbouw stop te zetten, behalve een regeling die hem als grootbezitter van zulke woongebouwen voor de minder vermogenden direct miljoenen per jaar opbrengt.^* Schoonzoon en bevoorrecht adviseur Jared Kushner blijkt een van de meest gehaaide huisjesmelkers van New York en Baltimore te zijn.^* Schandalige praktijken zijn onthuld, maar het levert niet eens een reactie op, laat staan een verontschuldiging.

President Trump heeft in zijn buitenlandse optredens warme woorden geuit voor autoritaire leiders China, Saoedie-Arabië, Egypte, Turkije en Rusland natuurlijk, met wie The Trump Organization goede zaken doet. Vergunningen worden geregeld, gezeur over mensenrechten wordt op bestelling gemeden.

De tikkende tijdbom van het Rusland-onderzoek van de speciale onderzoeker, oud-FBI-directeur Robert Mueller, kan ingrijpende gevolgen hebben. Voorlopig is duidelijk dat Trump de contacten tussen zijn campagne en de entourage van Poetin niet onderzocht wilde hebben. Dat kostte FBI-directeur James Comey z’n baan.

Nu noemt hij alles wat CNN erover uitzond ‘nepnieuws,’ terwijl vaststaat dat zijn naaste medewerkers Paul Manafort en Michael Flynn grote bedragen van Poetinvriendelijke Russische bronnen verdienden. Bewezen noch ontkracht zijn de vermoedens dat Team Trump met de Russen regelrechte beïnvloeding van de verkiezingsuitslag besprak.

3. Trump versnelt de terugtrekking van de VS als wereldmacht

Toen Trump de NAVO ‘overbodig’ noemde, was het ongeloof in Europa groot. Intussen is hij wel op bezoek geweest bij een NAVO-top, maar hij kon het niet opbrengen zijn steun uit te spreken voor het sleutel-artikel 5 van het NAVO-verdrag,^* dat vastlegt dat een aanval op één NAVO-lid door de overige lidstaten wordt beschouwd als een aanval op henzelf.

De Duitse bondskanselier Angela Merkel stelde daarop vast dat de trans-Atlantische solidariteit geen vaststaand gegeven meer is. De aangekondigde terugtrekking door de Verenigde Staten uit het Parijse Klimaatakkoord versterkt het gevoel dat de wereld het zonder zijn gevreesde en bewonderde politieman moet stellen.

Dat en Trumps uitgesproken voorkeur voor het eenzijdig behartigen van Amerikaanse handelsbelangen geven Europa een impuls tot versterkte samenwerking. Die prikkel kan tijdelijk blijken te zijn. Het is voor de Europese Unie sowieso goed van dit momentum gebruik te maken om te doen wat nodig is.

Dat juist trouwe bondgenoten merken dat Trump lak heeft aan de, grotendeels door Amerikaanse presidenten na de Tweede Wereldoorlog opgebouwde, wereldorde, ervoer ook Israël (waar Trump mede door toedoen van Jared Kushner heel dik mee is). In een gesprek op het Witte Huis met de Russische minister Sergej Lavrov pochte Trump met uiterst geheime informatie van een infiltrant van de Israëli’s in IS-gebied. Het zou betrokkenen het leven kunnen kosten; de regering-Netanyahu was woedend maar hield zich koest.

Donald Trump liet zich kiezen door America First te beloven, maar hij heeft zich nooit in de ingewikkelde buitenlandse verhoudingen verdiept die hij heeft te bespelen voor hij zijn belofte kan inlossen. De ene dag belt hij met de leider van Taiwan, de volgende prijst hij de Chinezen uit Peking. De ene dag moedigt hij Saoedi-Arabië aan de kleine Golfstaat Qatar bijna de oorlog te verklaren, de volgende dag dringt het tot hem door dat de Verenigde Staten daar 11.000 man troepen hebben gelegerd.

Steeds doet Trump zetten die bondgenoten én anderen gegeneerd doen zwijgen

En dan weer laat hij raketten gooien nadat president Bashar al-Assad zijn eigen bevolking met gifgas bestookte. Obama deed eerder niets toen de Syrische president de befaamde ‘rode lijn’ kruiste. Trumps daadkracht maakte hem dan ook voor even populair, tot iedere serieuze beschouwer besefte dat die impulsgedreven president ook op verkeerde gronden tot veel te handelend optreden kan worden geprikkeld. Nu heeft hij Syrië opnieuw gezegd dat het een ‘zware prijs’ zal betalen bij herhaling. Welke weet niemand.

Keer op keer verklaart president Trump dat Amerika’s bondgenoten ‘om ons lachen’ en ‘ons uitbuiten.’ En steeds doet hij zetten op het wereldwijde diplomatieke schaakbord die bondgenoten én anderen gegeneerd doen zwijgen. China vult het vacuüm graag en staat voor de keus of men de Zuid-Chinese Zee maar verder zal claimen, omdat Trump blaft maar niet bijt.

Grilligheid is de enige zekerheid. Trumps Amerika is geen voorbeeld van democratische stabiliteit. Amerika is niet langer ‘A City on a Hill.’ Trump is geen uitzondering, maar eerder de uitkomst van een lang proces van Amerikaanse terugtrekking uit de wereld. Obama begon ermee, het Congres wilde het al langer, Trump zet het ongepland en onberekenbaar voort.

Als Europa daardoor opgroeit en de naoorlogse afhankelijkheid omzet in zelfbewuste en democratische volwassenheid, des te beter. Als ondemocratische regimes hun onzalige macht hierdoor kunnen uitbreiden, zijn de gevolgen niet te overzien.

4. Trump heeft lak aan politiek als ideeënstrijd; de Republikeinen zijn slechts handlangers

Donald Trump heeft nooit een consistente politieke lijn gehad. Hij heeft een doos met oordelen en vooroordelen, gebaseerd op halve waarheden en hele leugens. Omdat hij zich niet schatplichtig aan enige waarheid voelt, is het voor hem nooit een probleem geweest linkse en rechtse meningen af te wisselen.

Sinds president Ronald Reagan zijn Republikeinen voor een kleinere staat, lagere belastingen voor hogere inkomens en bedrijven, tegen abortus, voor vrij wapenbezit. Daarbij wisselden zij van instinct over de wenselijkheid van een actieve Amerikaanse aanwezigheid in het buitenland – met de neoconservatieven van George W. Bush als meest activistische variant.

Democraten zijn sinds John F. Kennedy en Lyndon Johnson voorvechters van burgerrechten, zij zijn voor meer steun aan lage inkomens en openbaar onderwijs. Sinds de mislukte Vietnamoorlog zijn Democraten voorzichtiger met buitenlandse interventies. Barack Obama voegde daar groene accenten aan toe en deed vergeefse pogingen het te vrije wapenbezit in te dammen.

Als typische Washington-outsider bedient Trump zich van de Republikeinse partij als het zo uitkomt, en zij van hem. Die ongemakkelijke samenwerking leidt voorlopig tot tandenknarsen en weinig wetgeving in het door de Republikeinen gedomineerde Congres. Trumps nominale bondgenoten vallen hem voorlopig niet af, zeker zolang er hoop is op de grote belastingverlagingen voor de rijken die hij ook wil.

Dat Donald Trump het ambt van president schaadt, vinden de meeste Republikeinen vervelend, zeker nu het ‘hun’ president is. Dat brengt het moment dichterbij waarop zij hem zullen moeten corrigeren of helemaal afvallen.

De bedenkers van de Amerikaanse Grondwet hielden met veel vormen van disfunctioneren rekening. Daartoe bouwden zij de befaamde ‘checks and balances’ in; de verschillende staatsmachten houden elkaar – als het goed is – in evenwicht. Een president heeft veel macht, maar vooral als opperbevelhebber in het buitenland. In de binnenlandse verhoudingen is zijn macht meer symbolisch, wel bepaalt hij er de toon van het debat. Hij kan daadkrachtig lijken, zolang het Congres hem daartoe in staat stelt.

Hoe (weinig) ver de directe invloed van de president reikt, blijkt dezer dagen bij de eindeloos toegezegde ontmanteling van Obamacare. Donald Trump heeft in de verkiezingscampagne en daarna steeds beloofd dat hij alle problemen zou oplossen, niemand zou zorg kwijtraken en de kosten voor de staat zouden sterk dalen.

Dat laatste is waar. Althans in de twee wetsontwerpen die het Huis van Afgevaardigden respectievelijk de Senaat hebben opgesteld. Nu het voorlopig nog onafhankelijke Congressional Budget Office heeft berekend dat 22 miljoen mensen hun zorgverzekering zullen kwijtraken^* en de nog wel verzekerden hun premie kunnen zien oplopen tot een derde van hun inkomen, gaan steeds meer Republikeinse senatoren en gouverneurs dwarsliggen.

Het CBO heeft vastgesteld dat volgens de Senaatsversie vooral mensen tussen 50 en 64 jaar met lagere inkomens of chronische kwalen er hard op achteruitgaan. Het Medicaid-programma, een ziekenfondsvariant waar behandeling van ernstige ziektes voor de armen en een groot deel van de bejaardenzorg uit wordt betaald, zou de komende tien jaar met 772 miljard dollar worden gekort. Het grootste deel van die opbrengst gaat naar belastingverlaging voor de hogere inkomens. Een deel van de tegenstemmers in de Republikeinse Senaatsfractie vindt die bezuinigingen nog niet ver genoeg gaan.

Als de Republikeinen in het Congres nog een oplossing vinden om hun wet aangenomen te krijgen, dan zullen mensen met ernstige ziektes zonder verzekering komen te zitten. De miljoenen die voor hun anticonceptie afhankelijk zijn van de landelijke Planned Parenthood-spreekuren, zullen na de geplande bezuinigingen sneller zwanger worden en meer medische kosten maken.

De mensen die vorig najaar hun hoop vestigden op Donald Trump die weer werk en waardigheid zou brengen, zijn ook de mensen die bij miljoenen terechtkomen in geen of onbetaalbare zorg. Het is de vraag of dat tot gevolgen gaat leiden bij de tussentijdse verkiezingen van volgend najaar.

5. De kans op een geslaagde afzettingsprocedure is klein

Komt er geen impeachment als genoeg mensen doorkrijgen dat president Trump veel chaos brengt en weinig oplossingen voor reële problemen? Voorlopig niet. Er zijn veel waarborgen om het als uiterste middel te zien.

De afzettingsprocedure in de Amerikaanse Grondwet verlangt landverraad of ernstig wangedrag, en in feite alles wat het Huis van Afgevaardigden beschouwt als vatbaar voor impeachment. De Senaat fungeert in deze procedure als rechtbank. Aangezien beide Huizen van het Congres een Republikeinse meerderheid kennen, moet er veel gebeuren willen beide naar het zwaarste middel grijpen.

Pas als te veel Republikeinen vrezen voor herverkiezing is het middel van afzetting minder erg dan de kwaal van het geconstateerde wangedrag. Die afweging wordt doorlopend gemaakt en leidt voorlopig niet tot veel stemmen voor zo’n pijnlijk proces. Dat kan anders worden als bijvoorbeeld zou blijken dat Trump met Poetin afsprak dat de Russen Hillary Clinton zouden laten struikelen door middel van cyberaanvallen.

De Verenigde Staten en de wereld bevinden zich met deze president op tot nu toe onbekend terrein. Voorlopig is hij erin geslaagd veel bestaande noties over de liberale internationale wereldorde op losse schroeven te zetten. Voor zijn kiezers heeft hij in praktische zin nog weinig bereikt. Maar de Amerikaanse democratie heeft een paar flinke opdoffers te pakken.

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.

Meer lezen?