Volgens deze politica kunnen we de vluchtelingencrisis wél aanpakken

De zomer van 2017 kan weleens de geschiedenis in gaan als het moment waarop de vluchtelingencrisis weer uit de hand liep. De aantallen mensen die Europa proberen te bereiken nemen flink toe. De politieke verdeeldheid over hoe hier mee om te gaan is navenant groot. Italië dreigt migranten een doorreisvisum te geven, Oostenrijk maakt zich klaar om de grenzen af te sluiten.

Op een Haags terras spreek ik erover met Kati Piri, lid van het Europees Parlement voor de PvdA. Ze staat op het punt te vertrekken naar verre oorden, op vakantie. Na een zwaar jaar. Waarin het in Turkije, het land waar zij zich als Europarlementariër over ontfermt, helemaal misging. Waarin haar partij er bij de Nederlandse verkiezingen ongenadig hard van langs kreeg. En waarin er weer bitter weinig kwam van structurele oplossingen voor een kwestie waar ze zich zeer om bekommert, de vluchtelingencrisis.

Die oplossingen draagt ze aan in een ideeënrijk stuk ‘De EU-Turkijedeal voorbij’ in het onlangs verschenen boek Over de grens. De vluchtelingencrisis als reality test. Het bevat menig eyeopener voor mij. Zo heb ik zelf altijd heel kritisch geschreven over de afspraken met Turkije.

Maar hoezeer Piri alle kritiek erop ook deelt, ze laat zien dat er ook een andere kant is: dat de Turkijedeal een unieke kans bood op het scheppen van een legale route voor vluchtelingen naar Europa, iets waar mensenrechtenorganisaties al jaren voor strijden. En dat we die kans hebben laten lopen, door alleen maar op de negatieve kanten te hameren.

Geen muren maar legale routes

Op het zonnige terras vertelt Piri dat ze volgende dag niet helemaal met gerust hart zal vertrekken. ‘Vorig jaar was de eerste dag van mijn vakantie 15 juli. Toen ik mijn moeder net naar Hongarije had gebracht en relaxed uit het toestel dacht te stappen, bleek er een coup gepleegd te zijn in Turkije. Er begon voor mij een nogal onrustige zomer,’ zegt ze met een lach.

Ditmaal maakt Piri zich grote zorgen over het lot van de migranten die vanuit Libië de oversteek naar Europa proberen te maken. ‘Hoe ellendig ook, het zal alleen maar erger worden,’ zegt ze. ‘De mensensmokkelaars worden niet uitgeschakeld, Libië is een dramatisch onbestuurd land en we hebben nog steeds geen effectief terugkeerbeleid. Alles wordt nu geïnvesteerd in het versterken van de Libische kustwacht en in het tegenhouden van mensen aan de grens van Libië in het zuiden. Uiteindelijk blijkt dat ook niet effectief te zijn. En in zoverre het dat wel is, kun je je ook afvragen of het humaan is.’

Wat dan wel? Wat is het alternatief?

‘Wat in mijn optiek logischer is, is afspraken te maken met een land als Nigeria,’ zegt Piri.

‘Dat is land nummer één waar mensen nu vandaan komen. Bijna alle asielverzoeken van Nigerianen worden afgewezen. Maar Nigeria snijdt in de eigen vingers wanneer het meewerkt aan het terugnemen van asielzoekers. Want de inkomsten uit geld dat mensen terugsturen uit Europa zijn veel groter dan alle ontwikkelingsgelden bij elkaar. Je zal landen als Nigeria dus een aantrekkelijk voorstel moeten doen. Zoals een beperkt aantal Nigerianen een legale route bieden voor economische migratie. Alleen is dat een verhaal waar veel EU-leiders niet mee thuis willen komen.’

Zal de druk uit Afrika niet almaar toenemen door bevolkingsgroei en klimaatverandering?

‘Uit sommige landen zoals Ghana dat het economisch goed doet, komen bijna geen mensen die de overtocht proberen te maken. Heel veel mensen vluchten voor een dictatoriaal regime. Er zijn ook maar weinig dictaturen die economisch floreren.’

‘Dat maakt het zo pijnlijk dat de EU de rechtsstaat nu haast niet meer noemt bij ontwikkelingsbeleid. De prioriteit wordt nu gelegd bij grensbewaking, waardoor je eigenlijk veel meer instabiliteit creëert en de druk op migratie juist doet toenemen. De politiek leeft nu in de illusie dat je het kan tegenhouden met muren en militairen. Ik denk dat het alleen maar veel meer doden tot gevolg zal hebben. Je moet accepteren dat je migratie niet kan stoppen, maar dat je het wel kan reguleren en beperkt houden.’

Antonio Tajani, de voorzitter van het Europees Parlement, had het over een Marshall-plan voor Afrika voor economische ontwikkeling.

‘Dat is retoriek. We hebben al een paar jaar een Afrikafonds. Het is beschamend hoe weinig geld daar door de regeringsleiders in is gestort. Pas op het moment dat lijken aanspoelen op de Turkse en Griekse kust en Syriërs aankomen in Ter Apel worden beleidsmakers wakker. De vraag is nu: hoeveel crises hebben we nog nodig voor het besef er is dat de huidige aanpak bij verre na geen begin van een oplossing is?’

De enige manier om het leed echt te verzachten en de illegale stroom te verminderen, is beginnen met het opzetten van legale routes, denkt Piri. ‘Voor een zeker aantal economische migranten. En voor vluchtelingen.’

Hoe kies je dan de vluchtelingen die mogen komen? Bij veel mensen leeft het beeld dat hun aantal veel te groot is.

‘Bijna alle vluchtelingen in de regio zijn geregistreerd bij de UNHCR. Dat is vaak ook een voorwaarde om hulp of financiële ondersteuning te krijgen. De UNHCR doet dit werk al decennia. Ze heeft een strenge lijst van wie er voor bescherming buiten de regio in aanmerking komt. Ernstig zieke mensen, alleenstaande vrouwen met kinderen of op een andere manier kwetsbare mensen. Het lijkt mij goed om ons aan die lijst te houden. Wat mooi zou zijn, is als de EU een target zou stellen van wat ze per jaar sowieso opneemt.’

‘Het is een illusie dat er geen bootvluchtelingen meer naar Europa zullen komen. Dat zal altijd blijven. In 2015 had Angela Merkel het over een half miljoen en Diederik Samsom het over 200.000. Daar moet je aan denken. Maar sinds 2015 zijn we binnen de EU geen stap verder gekomen met het scheppen van legale routes om vluchtelingen op te nemen.’

De prijs en de opbrengsten van de EU-Turkijedeal

Dat getal noemde de toenmalige PvdA-fractievoorzitter Samsom in verband met de luchtbrug van Turkije naar Europa die er moest komen. Als onderdeel van de EU-Turkijedeal die ervoor moest zorgen dat vluchtelingen niet langer de gevaarlijke tocht over zee richting de Griekse eilanden zouden wagen.

‘De EU-Turkije deal werkt.’ Zo opent Piri haar hoofdstuk in Over de grens. Want niet langer bereiken grote hoeveelheden vluchtelingen vanaf de Turkse kust de Griekse eilanden. Maar de prijs is hoog. ‘Het imago van de EU als waardengemeenschap is ernstig aangetast,’ schrijft Piri, ‘zowel door het gebrek aan bereidheid van de meeste Europese landen om een veilige haven te bieden aan mensen die voor oorlog vluchten, als door het wegkijken van mensenrechtenschendigen in Turkije.’

Wat is Erdogans belang om de deal nog te handhaven? Hij heeft de macht Europa in chaos te storten door de kustbewaking weer op te heffen.

‘Het is de machtigste kaart die hij heeft. Voor het eerst heeft hij de EU in de tang en niet andersom. Het financiële plaatje is zeker belangrijk, maar niet allesbepalend. Van de 3 miljard die de EU in eerste instantie beloofde, is 600 miljoen naar twee ministeries gegaan, van onderwijs en volksgezondheid. Als ze de kosten kunnen laten zien voor scholing en ziekenhuisbezoek van vluchtelingen krijgen ze dat geld gestort.’

‘Maar het overgrote deel gaat naar internationale ngo’s en loopt via de VN. Als de route weer open komt te staan, betekent dat ook weer een aanzuigende werking aan de zuidoostgrens van Turkije. Het is dus ook niet in zijn belang.’

Piri houdt zich als rapporteur-Turkije van het Europees Parlement al jaren intensief met het land bezig. Vorige week was ze er nog, kort nadat er in het Europees Parlement over haar zeer kritische Turkije-rapport was gestemd. Ze verliet het land met een triest gevoel.

‘Je ziet dat de situatie elke keer dat je er bent slechter is. Ze hadden net mensenrechtenactivisten opgepakt. Je hoort van iemand die de hele nacht heeft zitten wachten tot ze bij haar deur kwamen. Je praat met vrienden die vrienden en familie in de gevangenis hebben zitten.’

Heeft de deal ertoe geleid dat we ons milder opstellen jegens Turkije?

‘Absoluut. Voorafgaand aan de EU-Turkijedeal waren er twee toppen. Aan de vooravond van de eerste top werd Zaman, de Gülenkrant, gesloten. De EU was daar stil over, terwijl ze anders als het gaat om persvrijheid toch behoorlijk haar tanden laat zien.’

‘Voor de tweede top werd de hoofdredacteur van de oudste krant van Turkije gearresteerd. Weer stilte. In de eerste maanden na de deal was het ook oorverdovend stil. Men was enorm opgelucht dat die deal werkte. Opeens werd er heel soepel omgegaan met de interne ontwikkeling in EU-kandidaat Turkije. Een kortetermijnvisie. Turkije is een land met 80 miljoen inwoners dat 3 miljoen vluchtelingen opvangt. Als dat autoritair en heel instabiel wordt, is dat voor ons een nog veel grotere bedreiging.’

Of er nu journalisten worden opgepakt of mensen van Amnesty of parlementsleden, de Europese Unie zwijgt

Bij de stemming over haar Turkije-rapport riep Piri de Europese Commissie en de EU-leiders op simpelweg voor de eigen waarden te staan en de eigen geloofwaardigheid niet te ondermijnen door weg te kijken.

Doet de EU dat nog steeds?

‘Wat er ook gebeurt in Turkije, de Europese Commissie komt niet met een persbericht. Of er nu journalisten worden opgepakt of mensen van Amnesty of parlementsleden, de Europese Unie zwijgt. De Amerikaanse ambassadeur gaat langs bij Amnesty, maar de EU zwijgt. Alleen als er op een persconferentie door een journalist naar wordt gevraagd, komt een woordvoerder een keer met een uitspraak.’

En toch, hoe kritisch Piri ook is over Turkije en hoeveel bezwaren ze er ook tegen heeft dat er juist met dat land een deal is gesloten, toch had die deal in haar ogen ook een positieve, vergeten kant: eindelijk was er serieus sprake van een legale route naar Europa. ‘Waar ik verdrietig over ben,’ zegt ze, ‘is dat de progressieve krachten toen in kampen tegenover elkaar kwamen te staan. De ngo’s die jarenlang hadden gepleit voor legale routes focusten helemaal op hoe immoreel ze de EU-Turkijedeal vonden.’

Is het dan niet de taak van mensenrechtenorganisaties kritiek te leveren als dergelijke deals niet in overeenstemming zijn met het vluchtelingenverdrag?

‘Ik snap dat ngo’s een andere rol hebben dan politieke partijen. Maar er lag wel een kans in die deal waar ngo’s zich jarenlang voor hard hadden gemaakt. Daar was geen aandacht voor.’

‘Alle energie ging naar het heel kritisch kijken of de mensenrechten wel werden gerespecteerd. Dat bleek achteraf mee te vallen, met dank aan de Griekse rechters, die besloten dat Turkije geen veilig derde land is, waardoor er in de praktijk nauwelijks mensen zijn teruggestuurd.’

‘Je hebt altijd een momentum nodig in de politiek om een drastische verandering te bewerkstellingen. Er waren politici die het hadden over het opvangen van honderdduizenden mensen. Maar we hebben die mogelijkheid verspeeld, door als het progressieve kamp met elkaar in gevecht te gaan over hoe we die deal moesten bestempelen.’

‘Volgens de verhalen over het klappen van de formatiebesprekingen kon GroenLinks ermee leven als Nederland twintigduizend vluchtelingen zou opnemen. Dan denk ik: waar was je toen de bereidheid voor veel hogere aantallen er was in de Nederlandse regering? De politieke wil om legale routes te openen, verdampte zodra de illegale stroom opdroogde en de asielcentra gesloten werden.

Een te kopiëren recept?

In de tekst waarop de formatie met GroenLinks in juni knapte, stond dat de deal met Turkije voor herhaling vatbaar is. Vergelijkbare afspraken zijn mogelijk tussen de EU en landen in Noord-Afrika.

Is dat een goed idee?

‘Het enige land waarmee we zo’n afspraak zouden kunnen maken over het terugsturen van migranten die vanuit zijn kust Europa bereiken, is Libië. Maar met Libië kan je geen enkele afspraak maken. De verhalen die je leest over verkrachtingen en ernstige mishandelingen in door milities geleide kampen zijn verschrikkelijk.’

Is het afspraken maken met de Libische kustwacht wel verstandig?

‘De meeste mensen verdrinken in de Libische wateren, waar ngo’s en EU-operaties niet mogen komen. Dat je probeert de Libische kustwacht te trainen om die mensen uit het water te halen, snap ik. De bootjes waarin mensen de zee op worden gestuurd, zouden het geen van alle halen naar Italië. Dat is het cynische businessmodel van de mensensmokkelaars. Als je weet dat diezelfde kustwacht soms op bootjes schiet en samenwerkt met een aantal milities en criminele bendes en dat die mensen vervolgens teruggeplaatst worden in verschrikkelijke kampen, maakt dat het een enorm wrang verhaal. Maar nog is het te cynisch om te zeggen: we doen maar niets.’

Dat mensen in wrakke bootjes de zee op worden gestuurd is volgens Amnesty ook te wijten aan het feit dat de EU betere boten heeft vernietigd.

‘Bootjes vernietigen was de meest debiele actie van de EU ooit. Mensensmokkel is een miljoenenbusiness in een arme regio. Als je niet snapt dat je als je bootjes vernietigt mensen in vlotten de zee op zullen worden geduwd...’

De staat van de EU

Als de PvdA-politica in Over de grens de balans opmaakt van alle Europese voorstellen om de migratiecrisis aan te pakken, schrijft ze dat die tekenend zijn voor de staat waarin de EU verkeert en pijnlijk laten zien dat er geen waarlijk Europees beleid wordt gevoerd.

De jongste tijd, na de verkiezing van Emmanuel Macron, doen velen alsof de Europese lente is aangebroken. Deel je die visie niet?

‘Nee. Bij mij was er natuurlijk ook enige opluchting toen Macron verkozen was. Niet omdat hij mijn politieke kleur heeft en ik denk dat het een sociaal-democraat is. Maar de vrees was natuurlijk voor wat er zou gebeuren met de Europese samenwerking als we niet alleen met Orbán in Hongarije maar ook met Le Pen in Frankrijk te maken hadden.’

‘Het gaat mij te ver om te zeggen dat het nu met Macron met de EU heel goed gaat. Het draagvlak voor migratie is ontzettend laag. Ook in Nederland. Volgens de wet maken we wel een verschil tussen mensen die recht op internationale bescherming hebben en niet. Maar in de praktijk niet, omdat we weten als je hier binnenkomt de kans dat je terug wordt gestuurd veel te laag is.’

‘Mensen zijn niet gek, die hebben dat ook door. Daardoor erodeert het draagvlak om de legale routes voor vluchtelingen op te stellen. De EU is geen federale staat. Je hebt alle achtentwintig nodig. Eén regeringsleider kan de zaak blokkeren. Dat zien we helaas veel te vaak. Daar doet Macron niets aan. De Hongaren en Slowaken blokkeren nog steeds een eerlijke herverdeling.’

Piri refereert aan de poging van de Europese Commissie de Dublin-richtlijn te herzien. Die zegt dat het eerste land van aankomst in principe verantwoordelijk is voor de asielprocedure. In praktijk dus de landen die in de frontlinie liggen zoals Italië en Griekenland. De Commissie stelde mei vorig jaar voor dat wanneer de druk op dergelijke landen te hoog wordt, er een noodmechanisme in werking treedt, waarna de vluchtelingen volgens een bepaalde verdeelsleutel over alle EU-landen worden verspreid.

‘Die voorgestelde herziening is niet fundamenteel,’ zegt Piri. ‘Het is een doekje voor het bloeden.’

‘De Zweedse rapporteur schijnt binnen het Europees Parlement een deal te hebben dat iedereen die binnenkomt wel meteen Europees wordt verdeeld. Dat is veel beter dan het commissievoorstel. Maar of dat overeind blijft in het overleg met de regeringsleiders is zeer de vraag.’

Word je er niet somber van dat het zo moeizaam gaat echte oplossingen erdoor te krijgen?

‘Ja, over de lijken van nog vele duizenden mensen is het wachten op de volgende crisis.’

Meer lezen?