Hier haalt China al een kwart eeuw zijn ijzer (en dit zijn daarvan de gevolgen)

Het is nog geen 7 uur ‘s ochtends als Celedonio Orihuela zich meldt bij het kantoor van de lokale vakbond in het stoffige Peruaanse mijnwerkersstadje San Juan de Marcona. Normaal gesproken zou de 62-jarige Celedonio op dit tijdstip beginnen aan zijn dienst als mecanicien in de ijzermijn van Marcona.

Maar vandaag niet. Vandaag leggen de mijnwerkers het werk neer, uit protest tegen hun Chinese bazen. Celedonio en de ongeveer honderd collega’s die zich om hem heen verzamelen eisen een hoger salaris, veiligere werkomstandigheden en het nakomen van lang geleden toegezegde investeringen in gezondheidszorg en huisvesting.

De mijnwerkers van Marcona zijn niet de enigen die de straat opgaan. Afgelopen week deden 45 vakbonden in heel Peru mee aan een door de Nationale Federatie van Mijnwerkers afgekondigde staking.

Het protest richt zich tegen de aangekondigde plannen van president Pedro Pablo Kuczynski om belangrijke arbeidswetgeving – waaronder regelingen over de macht van vakbonden – af te schaffen. De president wil het buitenlandse bedrijven op deze manier makkelijker maken om te investeren in de Peruaanse economie, en in het bijzonder de lokale mijnbouwindustrie, die sterk afhankelijk is van China.

Sinds Celedonio ruim twintig jaar geleden begon met werken in de ijzermijn van Marcona heeft hij bijna elk jaar gedemonstreerd tegen Shougang Hierro Peru, het Chinese mijnbouwbedrijf dat de mijn in 1992 voor 188 miljoen dollar overnam van de Peruaanse staat.^* De aankoop was China’s eerste grote investering in Latijns-Amerika, in een tijd dat het land nog huiverig was in het buitenland te investeren. ^*

De overname stemde de mijnwerkers aanvankelijk hoopvol. De salarissen gingen omhoog en de Chinezen beloofden 150 miljoen dollar^* te steken in de lokale gemeenschap, waar zo’n zeventig procent van de veertienduizend inwoners van Marcona direct of indirect afhankelijk is van de ijzerproducent.^*

Na drie jaar bekoelde de relatie. Van de beloofde investeringen kwam niets terecht. En van de circa 4.800 werknemers belandde ruim de helft na 1995 op straat.^* Stakingen, protesten en botsingen met de politie zijn sindsdien een onderdeel van het leven in Marcona geworden.

Een leven dat ik in kaart breng, omdat kustplaats Marcona direct aan het begin van de Interoceanic Highway ligt. Deze nieuwe snelweg loopt vanaf de westkust van Peru zesduizend kilometer lang door de binnenlanden van Zuid-Amerika naar de miljoenensteden São Paulo en Rio de Janeiro aan de andere kant van het continent. Deze zomer reis ik liftend langs de Interoceanic Highway om te ontdekken welke veranderingen deze toegangsweg tot een voorheen afgelegen regio met zich meebrengt. 

China kan in Peru zijn gang gaan

Celedonio werkt twaalf uur per dag, zes dagen per week, in de ijzermijn van Shougang. Dat levert hem 84 Peruaanse sol per dag op, omgerekend zo’n 23 euro. De belangrijkste eis van de mijnwerkers is een salarisverhoging van minstens 8 sol per dag. Shougang is bereid 2 te bieden. Julio Ortiz (56), de lokale vakbondsleider: ‘Dat aanbod komt neer op slechts tien kleine broodjes per dag! Geen enkel bedrijf gedraagt zich zoals Shougang.’

Dat is de vraag. Bekend is dat China het in zijn zoektocht naar ruwe grondstoffen in het buitenland niet altijd zo nauw neemt met lokale arbeids- en milieuvoorschriften. Toch laat een studie van de Amerikaanse universiteit Tufts^* uit 2012 naar de milieu- en arbeidsomstandigheden in de mijn van Marcona zien dat de Chinezen het niet per se slechter doen dan hun westerse of Peruaanse concurrenten. 

Schadelijke impact op mens en milieu zijn ‘endemisch’ in de Latijns-Amerikaanse mijnbouw, schrijven de onderzoekers, uit welk land de mijnbouwer ook afkomstig is. Het probleem is dat de Peruaanse overheid het nalaat in te grijpen. Zo dwingt de overheid de bedrijven niet hun investeringsbeloften na te komen, of ook maar om tafel te gaan zitten met de vakbonden in het geval van arbeidsconflicten.

Het is de reden dat Celedonio en zijn collega’s uit Marcona zich met hun lokale eisen aansluiten bij het landelijke vakbondprotest tegen de nieuwe wetten van president Kuczynksi. Ze eisen dat de overheid gaat bemiddelen in het arbeidsconflict en Shougang dwingt wél te investeren in gezondheidszorg en huisvesting.

Kleine kans. Alleen in 2000 trad de Peruaanse overheid op. Shougang kreeg een boete van 14 miljoen dollar voor het niet nakomen van de investeringsbelofte. Voor de mijnwerkers veranderde er niets. Die wonen nog steeds in dezelfde vervallen huizenblokken van vóór de komst van Shougang naar Peru.

‘Ook de drie regeringen vóór Kuczynksi hebben het mijnbouwbedrijf steeds voordeeltjes gegeven, zoals flexibilisering van het personeelsbeleid,’ vertelt Ortiz. ‘De overheid vraagt hen nooit aan onze eisen tegemoet te komen.’

De vraag is dan: waarom doet de Peruaanse overheid dit?

Want Peru kijkt een nieuwe kant op

Een van de eerste stappen die Kuczynksi zette toen hij in juli 2016 aantrad, was de banden met China aanhalen. Zijn eerste buitenlandse reis ging naar Beijing en níet naar Washington, de plek waar de president eerder zelf nog werkzaam was voor de Wereldbank en het IMF.

In heel Latijns-Amerika is de handel met China de afgelopen jaren belangrijker geworden. Maar in het bijzonder Brazilië, Argentinië, Chili, Peru, Colombia en Venezuela zagen hun afhankelijkheid van China tussen 2008 en 2014 sterk toenemen, aldus een rapport van de Spaanse bankengroep BBVA.^* Deze afhankelijkheid blijkt ook nog eens zwaar geconcentreerd in vier grondstoffen: soja, ruwe olie, kopererts en ijzererts vormen samen tachtig procent van alle export vanuit Latijns-Amerika naar China.

In Peru is het niet anders. Sinds 2011 heeft China de Verenigde Staten verdrongen als Peru’s belangrijkste handelspartner. En van alle producten die Peru exporteert, bestaat 60 procent uit delfstoffen, met ijzer en koper als belangrijkste mineralen.^* De metaalexport leverde afgelopen jaar ruim 21 miljard dollar op^* en draagt zo’n 15 procent bij aan de totale Peruaanse belastinginkomsten.^*

Wat betreft ijzer (goed voor 3 procent van de export) is die afhankelijkheid helemaal groot: 94 procent van al het ijzer dat in Peru uit de grond wordt gehaald, belandt in China.^* Dat land is in zijn eentje verantwoordelijk voor meer dan de helft van de wereldwijde staalproductie.

Afgelopen jaar importeerde het land vanuit de hele wereld ruim 1 miljard ton ijzererts om in deze sterke behoefte te voorzien.^* Vergeleken bij die cijfers is de productie in Marcona een schijntje. In 2015 leverde de mijn slechts 7,3 miljoen ton ijzererts op.

Vanuit Chinees perspectief is Peru dus een relatief kleine leverancier. Maar Peru kan absoluut niet zonder China. Dertig procent van de Peruaanse mijnbouwindustrie is inmiddels in Chinese handen, een proces dat begin jaren negentig met de ijzermijn van Marcona begon en sindsdien gestaag heeft uitgebreid.

De president kijkt wel uit om daar ruzie mee te maken over - om maar wat te noemen - arbeidsconflicten.

En Peru moet weer één grote bouwput worden

De centrale rol die mijnbouw in de Peruaanse economie speelt, maakt het land afhankelijk van prijsschommelingen van grondstoffen. De economie heeft de afgelopen jaren een flinke deuk opgelopen omdat grondstofprijzen wereldwijd laag waren. Zo daalde tussen 2011 en 2016 de wereldwijde prijs van koper met ruim de helft, van 4,5 naar 2 dollar per pond kopererts. ^*

Ook het corruptieschandaal rond het Braziliaanse constructiebedrijf Odebrecht heeft als een rem op de economie gewerkt. Odebrecht bleek in heel Latijns-Amerika miljoenen dollars aan steekpenningen te hebben betaald om infrastructurele aanbestedingen toegewezen te krijgen.

Het meest in het oog springende project dat Odebrecht op deze manier binnenhaalde, was de bouw van de Interoceanic Highway, de snelweg die officieel bij Marcona begint en de rode draad in deze artikelenreeks vormt. Het stuk wegdek waarover de haven van Marcona met de rest van het land verbonden is, is zeven jaar geleden opnieuw aangelegd.

De bouwwoede houdt daarmee niet op. Nieuwe plannen voor een ‘megahaven’ zijn alweer aangekondigd,^* waarlangs straks ook kopererts uit de Andes via Marcona naar China kan worden verscheept. Het strakke asfalt van de Interoceanic Highway maakt het mijnwerkersstadje op deze manier een belangrijk knooppunt in de handelsrelatie met China.

Peru heeft Odebrecht sinds de onthullingen van afgelopen najaar in de ban gedaan. Onder meer de bouw van een 7 miljard dollar kostende aardgasleiding, ’s lands grootste infrastructurele project ooit, staat hierdoor op losse schroeven. De pijplijn moet aardgas van de gasvelden onder het regenwoud in Centraal-Peru naar steden in het zuiden brengen, maar laat voorlopig nog op zich wachten.

‘Dit heeft zonder twijfel de economie afgeremd,’ liet Kuczynski in maart weten.^* ‘We moeten daarom enkele grote infrastructuurprojecten gaan heractiveren.’ De president lijkt Peru in één grote bouwput te willen veranderen. Hij kondigde 112 maatregelen aan om ruim 20 miljard dollar aan stilgevallen investeringen in de mijnbouw en infrastructuur weer vlot te trekken. 

Daaronder plannen om de bureaucratie en corruptie tegen te gaan, de belasting te verlagen, de arbeidsmarkt verder te flexibiliseren, en de positie van de vakbonden af te zwakken. Maar ook: een plan om China’s ijzermijn in Marcona verder uit te breiden.

Dus terwijl Ortiz en zijn vakbondsleden plannen maakten voor de staking, kwam de directie van Shougang de afgelopen weken een lening overeen met de Industrial and Commercial Bank of China ter waarde van 500 miljoen dollar.^* Het bedrijf wil de jaarlijkse productie van ijzererts tussen nu en eind 2018 met 10 miljoen ton uitbouwen.

Maar de mijnwerkers willen eerst steun

Terug naar de straat. Terug naar Celedonio. Door een megafoon op het dak van een auto schallen vakbondsleuzen door het stadje. De ongeveer honderd mijnwerkers lopen twee rustige rondes achter de auto aan.

Maar de frustratie is voelbaar. Een mijnwerker sist naar een witte pick-up die de stoet al een tijdje volgt. Vanachter de geblindeerde ramen filmen Chinese Shougangmedewerkers de protesterende mannen. Het is een duidelijke poging tot intimidatie. Sommige mijnwerkers zijn thuisgebleven uit angst voor repercussies, vertelt Celedonio.

Het roept de vraag op waarom de Chinezen na jaren protest de Peruanen weigeren tegemoet te komen. Verschillende studies suggereerden de afgelopen jaren dat de Chinezen - gewend aan een top-downaanpak - zich nog niet aangepast hebben aan de Latijns-Amerikaanse context, die juist gekarakteriseerd wordt door een beweging van onderop, met veel macht voor de vakbonden.

Het is een leercurve, schreven onderzoekers in deze uitgebreide studie uit 2011. De vraag is hoe snel de Chinezen kunnen leren, schreef Cynthia Sanborn, die aan de universiteit van Lima onderzoek doet naar de Chinese betrekkingen in Latijns-Amerika, in 2010. 

Toch is er sindsdien weinig verbeterd aan de relatie tussen Shougang en zijn werknemers. Het is zelfs bergafwaarts gegaan. Zo weigert de Chinese leiding van de ijzermijn rechtstreeks met de vakbond te onderhandelen. De circa 350 Chinese werknemers leven in volledige afzondering van de mijnwerkers in goed opgezette huizen langs Playa Hermosa, het plaatselijke strand.

Ook op de werkvloer gaan de Chinese leiding en de lokale werknemers niet direct met elkaar om. Een tussenlaag van goedbetaalde Peruanen maakt de dienst uit. ‘Die staan niet aan onze kant,’ klaagt Celedonio. In een verdeel-en-heerspoging heeft Shougang ook nog drie alternatieve vakbonden in het leven geroepen, waar nieuwe werknemers automatisch lid van worden.

Ortiz: ‘We hebben herhaaldelijk contact gezocht met Shougang. Maar wat zij ons willen bieden is simpelweg niet voldoende.’ Hij eist dan ook dat de staat optreedt tegen de ijzerproducent.

Niet gek dat de vakbond plannen maakt om de volgende dag naar hoofdstad Lima te reizen voor het nationale protest tegen de president. ‘We gaan president Kuczynksi vragen wie hij werkelijk steunt,’ houdt Ortiz de mijnwerkers voor.

In Celedonio’s vele dienstjaren bij Shougang lijkt er nog maar weinig veranderd. Toch roept hij even enthousiast mee: ‘Leve de vakbond! Leve de staking! We blijven strijden!’

Voor dit verhaal is Shougang Hierro Peru om een reactie gevraagd. Tot op heden heeft het bedrijf nog niet gereageerd. Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt met steun van het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited.

Lees ook: