Hoe één bouwbedrijf heel Latijns-Amerika wist om te kopen

Met zijn vieren zitten we in een vrachtwagen op ruim vierduizend meter hoogte. Ik op de bijrijdersstoel, Jimmy Fernandez achter het stuur, zijn vrouw Yola en hun vijfjarige zoontje Joshua op het bed achterin.

De truckersfamilie is op weg van Líma aan de kust naar Puerto Maldonado in het regenwoud van Peru. Elke week rijdt Jimmy (39) heen en weer. Bouwmaterialen gaan vanuit de hoofdstad naar het oosten van het land, vers gekapt hardhout neemt hij mee terug voor de export over zee.

Halverwege zijn lange tocht biedt Jimmy mij een lift aan. Met moeite kruipt de zware wagen de vele haarspeldbochten omhoog - een lading metalen bouwplaten achterop. Toch is de slakkengang een enorme vooruitgang met tien jaar geleden: de onverharde bergweg was soms dagen geblokkeerd door instortende rotswanden.

Met de komst van deze zogenoemde Interoceanic Highway – een snelweg die sinds 2010 via Puerto Maldonado de Atlantische met de Stille Oceaan verbindt – is Jimmy’s reistijd met één derde ingekort.

De weg mag dan sneller transport mogelijk maken, hij is ook een schakel in het grootste corruptieschandaal ooit. Tussen 2001 en 2016 wist een Braziliaanse bouwgigant talloze wegen, gebouwen en dammen in Latijns-Amerika uit de grond te stampen na miljoenen aan smeergeld betaald te hebben - en voor de aanleg van de Highway gaf het een van zijn grootste steekpenningen.

Dankzij de bouwwoede van één aannemersbedrijf verspreidde de corruptie zich zo door heel Latijns-Amerika. In Brazilië bracht dit de afgelopen twee jaar al miljoenen demonstranten op de been, wat uiteindelijk tot de afzetting van president Dilma Rousseff leidde. Maar ook in Peru, waar ik de lift krijg van Jimmy, dreigen nu drie oud-presidenten de gevangenis in te gaan. En dat draait voor een groot deel om de aanleg van megaprojecten als de Interoceanic Highway.

Hoe de Highway corruptie in Peru en Brazilië met elkaar verbindt

Het is begin november 2004 als Peru’s president Alejandro Toledo een belangrijke ontmoeting heeft in het Marriott Hotel in Rio de Janeiro. Toledo spreekt Jorge Simões Barata, de hoogste Peruaanse baas van het Braziliaanse bouwbedrijf Odebrecht, het grootste aannemersbedrijf van Latijns-Amerika waar Brazilianen later massaal tegen zouden protesteren.

In Peru timmert het bedrijf sinds de jaren tachtig aan de weg, waar het onder meer een waterkrachtcentrale bouwde. Nu heeft Barata zijn zinnen gezet op een prestigieuze nieuwe opdracht: de bouw van de Interoceanic Highway, dé verbinding tussen de oost- en westkust van het continent.

Niet gek ook. Het project is 658 miljoen dollar waard - grotendeels gefinancierd door de Peruaanse overheid en Braziliaanse ontwikkelingsbanken - en zou Odebrecht het recht geven om 25 jaar lang het onderhoud van de weg op zich te nemen.^*

Daar heeft voorman Barata wat voor over. 35 miljoen dollar aan smeergeld belooft hij president Toledo als die de overheidseisen voor de aanbesteding van de opdracht aanpast. Zo zouden concurrenten uitgesloten moeten worden.

Maar Toledo heeft de eisen niet aangepast en Barata dreigt nu het miljoenenbod weer in te trekken. Snel stelt de president Barata gerust: ook hij wil graag dat Odebrecht de aanbesteding wint. In ruil voor deze presidentiële steun belooft Barata alsnog 20 van de 35 miljoen dollar.

Een halfjaar later, op 23 juni 2005, krijgt een consortium onder aanvoering van Odebrecht inderdaad de aanbesteding toegewezen. Toledo zou de aanbestedingscommissie onder druk hebben gezet om voor Odebrecht te kiezen. Zelfs nadat de rekenkamer van Peru het bouwplan afwees wegens het ontbreken van een gedegen technische studie.

Het gebrek aan geologische studies vooraf leidt er uiteindelijk toe dat de kosten voor de aanleg van de weg haast verdrievoudigen: tot bijna 2 miljard dollar.^* En terwijl de bouw van de snelweg in volle gang is, stroomt er tussen 2006 en 2010 twintig miljoen dollar aan smeergeld naar verschillende Zwitserse en Britse bankrekeningen.^* De rekeningen behoren toe aan vijf vennootschappen in Panama en op de Britse Maagdeneilanden, die in handen zijn van connecties van Toledo.

Het wordt nog pikanter: deze rekeningen staan onder beheer bij Mossack Fonseca,^* het Panamese bedrijf dat centraal stond in het onderzoek dat leidde tot de Panama Papers en nu een cruciale rol blijkt te spelen in het verdonkeremanen van de herkomst van het smeergeld van Odebrecht.

Kortom, via de buitenlandse bankrekeningen die Mossack Fonseca beheerde kon Odebrecht het beloofde geld voor de Interoceanic Highway naar Toledo overmaken, zonder dat de president direct aan het bedrijf gelinkt zou kunnen worden.

Hoe dit schandaal begon

Ondanks de ingewikkelde betalingsconstructies van Mossack Fonseca kwam het smeergeld voor de aanbesteding van de Interoceanic Highway aan het licht. Afgelopen februari vaardigde een Peruaanse rechter een internationaal arrestatiebevel uit tegen Alejandro Toledo voor het aannemen van de twintig miljoen dollar van Odebrecht.^* De 70-jarige oud-president houdt zich op in de Verenigde Staten en weigert naar Peru terug te keren.

Ook de bouwer werd aangepakt. Marcelo Odebrecht, de directeur van het enorme familiebedrijf, werd in maart vorig jaar veroordeeld tot negentien jaar cel wegens omkoping, witwassen en georganiseerde misdaad.

Het is allemaal het gevolg van het Braziliaanse corruptieonderzoek dat twee jaar geleden begon met een politieonderzoek naar kleine ondernemingen die werden gebruikt om geld wit te wassen. Omdat het vooral tankstations en wasserettes betrof, heette de operatie al snel: Operation Car Wash. Dat ging zo:

Het onderzoek wierp zijn vruchten af. Het bleek te gaan om een samenwerking tussen sommige van de belangrijkste Braziliaanse bedrijven en een groot aantal hoge politici. De Braziliaanse president Rousseff werd vorig jaar afgezet. Haar voorganger Lula da Silva werd een maand geleden veroordeeld tot bijna tien jaar gevangenisstraf wegens corruptie en witwassen.

Hun Arbeiderspartij nam illegaal verkregen geld aan van staatsoliebedrijf Petrobras, dat structureel te veel betaalde aan onderaannemers als Odebrecht en zo meer dan 2 miljard dollar opzijzette om politieke invloed uit te oefenen. President Lula gebruikte de fondsen van Petrobras weer om politieke steun voor zijn ambitieuze hervormingsagenda te kopen.

Daar houdt het niet op: ook de partij van de huidige president en Rousseffs opvolger Michel Temer lijkt bij de corruptie betrokken. Zo wordt ook Temer zelf veelvuldig genoemd in verband met het Car Wash-schandaal. Corruptie is in de Braziliaanse politiek eerder regel dan uitzondering.​

Natuurlijk, zoals je in de infographic kunt zien, vormde Petrobras jarenlang de spil in het corruptienetwerk van al deze presidenten. Maar het was Odebrecht dat de Braziliaanse manier van invloed uitoefenen ver de grens over zou nemen en ook buitenlandse presidenten zou omkopen, in de hoop projecten als de Interoceanic Highway binnen te slepen.

Hoe dit schandaal zich uitspreidde over het continent

Op het moment dat het nieuws van Lula’s veroordeling naar buiten komt, bezoek ik de redactie van Ojo Público in Lima. Dat is een Peruaans online platform voor onderzoeksjournalistiek dat met tien man een belangrijk kritisch geluid vormt in het Peruaanse medialandschap. Ojo Público is al meer dan een jaar bezig om uit te zoeken welke sporen het corruptieschandaal - dat Lula nu de das om doet - in Peru heeft achtergelaten.

Ik spreek er met de jonge onderzoeksjournalist Ernesto Cabral (25). Aan de hand van verschillende overzichten legt Cabral mij uit dat het smeergeld dat Odebrecht aan Toledo betaalde voor de Interoceanic Highway niet op zichzelf staat. Ook voor de aanleg van de metrolijn van Líma (8,1 miljoen dollar) en de vernieuwde boulevard langs de haven in de hoofdstad (2,7 miljoen) betaalde het bouwbedrijf grote steekpenningen.

In verband met het smeergeld voor die metrolijn loopt er nu een onderzoek naar de opvolger van Toledo: Alan Garcia, president van Peru tussen 2006 en 2011. Vier van zijn medewerkers, waaronder een voormalig staatssecretaris, zitten momenteel vast wegens betrokkenheid.

Oud-president Garcia zelf zegt nooit van het smeergeld te hebben geweten. Maar Cabral gelooft er weinig van. Tijdens Garcia’s regeerperiode won Odebrecht een recordaantal opdrachten in Peru, ter waarde van bijna 1 miljard dollar.^* Het bedrijf doneerde bij het aftreden van Garcia zelfs 8 ton voor de bouw van een metershoge replica in Líma van het beroemde Christusbeeld uit Rio de Janeiro: een ‘persoonlijke droom’ van de president die met het afscheidscadeau van Odebrecht werkelijkheid werd.

Het bedrijf had dan ook alle redenen om presidenten als Garcia dankbaar te zijn. Het smeergeld dat het betaalde voor bouwopdrachten als de Interoceanic Highway en de metrolijn van Líma was enorm lucratief. Tussen 2001 en 2016 betaalde Odebrecht in Brazilië en elf andere landen in Afrika en Latijns-Amerika 788 miljoen dollar aan steekpenningen. Het leverde meer dan honderd opdrachten op die samen ruim 3,3 miljard dollar aan winst genereerden.

Dit bleek uit een schuldbekentenis die Odebrecht in december 2016 aflegde voor het Amerikaanse Openbaar Ministerie omdat een deel van het witwasgeld via Amerikaanse banken liep. In samenwerking met de Braziliaanse en Zwitserse autoriteiten legden de Amerikanen het bedrijf een recordboete van 3,5 miljard dollar op.

In Peru betaalde Odebrecht naar eigen zeggen 29 miljoen dollar, wat resulteerde in zeven bouwopdrachten - waaronder de Interoceanic Highway, de metrolijn en de boulevard. Het zou een winst van 143 miljoen dollar hebben opgeleverd. Maar onderzoek van Ojo Público laat zien dat het bedrijf veel meer zou hebben betaald dan het zelf aangeeft: in totaal bijna 40 miljoen dollar.^*

Ook in Venezuela (98 miljoen), de Dominicaanse Republiek (92 miljoen), Panama (59 miljoen), Angola (50 miljoen), Argentinië (35 miljoen), Ecuador (33,5 miljoen), Guatemala (18 miljoen), Colombia (11 miljoen), Mexico (10,5 miljoen) en Mozambique (0,9 miljoen) betaalde het bedrijf gretig voor de mogelijkheid om snelwegen, metrolijnen, waterkrachtcentrales en irrigatiesystemen aan te leggen. Daarnaast stond - uiteraard - thuisland Brazilië op de betaallijst, ter waarde van 349 miljoen dollar. 

Het organiseren van de tientallen illegale betalingen was zo’n complexe taak dat Odebrecht er zelfs een afdeling voor opzette: de Structured Operations Divisions, waar medewerkers schuilgingen onder codenamen als Waterloo en Charlie.

Hoe dit schandaal ook politiek werd

Maar er werden niet alleen politici omgekocht voor bouwopdrachten, Odebrecht investeerde ook in heel Latijns-Amerika direct in politieke campagnes om zo presidenten in het zadel te helpen of te houden die bereid waren flink te investeren in infrastructuur. Zo ook in Peru.

Daar had het bedrijf drie miljoen dollar over voor de verkiezingscampagne van oud-president Ollanta Humala, die Garcia in 2011 opvolgde. Het bedrag zou op verzoek van Lula da Silva zelf zijn overgemaakt, vertelt Cabral me.

Toeval of niet: in dezelfde week dat de Braziliaanse oud-president Lula een celstraf tegen zich hoorde uitspreken, werden ook Humala en zijn vrouw vastgezet. Zij kregen achttien maanden voorlopige hechtenis opgelegd terwijl het onderzoek naar hun campagnefinanciering loopt.

Tegen huidig president Pedro Pablo Kuczynski loopt sinds vorig jaar ook al een hernieuwd onderzoek wegens corruptie bij de bouw van de Interoceanic Highway. Kuczynski was minister-president in het kabinet van Toledo, legt Cabral uit. In 2006, vlak voor de aanbesteding van de Interoceanic Highway zou hij een wet hebben doorgedrukt die het makkelijker moest maken voor Odebrecht om de opdracht te winnen.

Samen met de eerdere aanklachten tegen Toledo en Garcia dreigt de zaak-Odebrecht daarmee alle vier democratisch gekozen Peruaanse presidenten (sinds het afzetten van de autoritaire president Fujimori in 2001) in de gevangenis te doen belanden.

De journalisten van Ojo Público grappen tijdens de lunch waar men al deze oud-presidenten gaat laten. Moet er geen speciale gevangenis gebouwd worden? Maar de politieke crisis die dit voor de jonge democratie betekent is wel degelijk serieus: ‘Dit zet de legitimiteit van de hele Peruaanse staat zwaar onder druk,’ aldus Cabral.

Hoe dit verder gaat

Terug naar Jimmy, terug naar de Interoceanic Highway. Voor truckers als hij heeft de door Odebrecht gebouwde weg een groot verschil gemaakt. Maar voor de internationale export doet het vooralsnog weinig. Minder dan 2 procent van alle export naar Brazilië gaat over de nieuwe snelweg. Er zijn simpelweg te weinig Braziliaanse goederen om mee terug te nemen naar Peru.^*

Ook voor het milieu betekent de Interoceanic Highway weinig goeds. Ontbossing is sterk toegenomen langs de snelweg, iets wat van tevoren veelvuldig was voorspeld. Grootschalige landbouw en illegale goudwinning is dankzij de weg veel makkelijker geworden.

Ondertussen blijken de onderhoudskosten hoger dan verwacht: een tegenvaller waar de Peruaanse staat - en uiteindelijk ook Jimmy aan het tolpoortje - voor opdraait. Met een goede voorstudie tijdens een eerlijk aanbestedingsproces was dat misschien voorkomen. Dat de weg er ook zonder het corruptieschandaal was gekomen, staat echter buiten kijf. Daarvoor was de politieke droom om Peru met Brazilië te verbinden te groot.

Met een goede voorstudie tijdens een eerlijk aanbestedingsproces was dit misschien voorkomen

Het goede nieuws: Odebrecht is sinds de onthulling uitgesloten van alle verdere opdrachten in Peru. Het bedrijf moet een schadevergoeding van 30 miljoen aan de staat betalen.

Maar er blijven grote vraagtekens bestaan. Zo houden de onderzoekers van Ojo Público zich momenteel bezig met de vraag welke afspraken het Peruaanse Openbaar Ministerie met Odebrecht gemaakt heeft. Cabral: ‘Zijn er andere steekpenningen betaald waar we nog niet van weten?’

Jimmy maakt zich er weinig druk over. De laatste keer dat ik hem telefonisch sprak was hij in Líma. Hij maakte zich op voor weer een tocht over de Interoceanic Highway. Onderweg betaalt hij zo’n 35 dollar tol: geld waar Odebrecht gedurende 25 jaar nog elke keer recht op heeft.

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt met steun van het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited.

Eerder op reis: