Rutte III wil met ontwikkelingshulp de migratie stoppen. Dat gaat nooit werken

Het is een van de weinige pijlers onder het regeerakkoord - een van de weinige onderwerpen waarover écht een vuist wordt gemaakt - schreef collega-correspondent Marc Chavannes deze week in zijn politiek dagboek. Migratie. Hoofdstuk vier van het regeerakkoord, ‘Nederland in de wereld,’ leest als de kroniek van Fort Europa.

Alles draait om de vraag: hoe houden we ze daar, in eigen land, of als dat niet kan, in eigen regio, of als dát niet kan, in ‘veilige derde landen.’

Het belangrijkste middel daarvoor? Ontwikkelingssamenwerking. Het doel van ontwikkelingssamenwerking, zo schrijven VVD, CDA, D66 en ChristenUnie is ‘de bestrijding van de grondoorzaken van armoede, migratie, terreur en klimaatverandering.’

In één adem door - armoede, migratie, terreur.

Ik las het regeerakkoord en lag er wakker van. Wordt ontwikkelingsgeld zo niet gewoon anti-migratiegeld?

Er liggen een paar cruciale, en domweg incorrecte aannames ten grondslag aan de voornemens van het nieuwe kabinet. Ik zet ze voor jullie op een rij. En ik hoop dat het nieuwe kabinet antwoord zal geven op een paar belangrijke, openstaande vragen.

Eerst even: komt er meer geld?

Onder Rutte II is gi-gan-tisch bezuinigd op ontwikkelingshulp. Een nieuwe bezuinigingsronde blijft met dit kabinet uit, maar veel extra geld komt er ook niet bij op de ontwikkelingsbegroting. Het budget voor komend jaar staat nu op ongeveer 4,5 miljard euro - nog altijd ver onder de internationale afspraak van 0,7 procent van het BNI.

Welke aannames liggen aan dit beleid ten grondslag?

Lees je het regeerakkoord, dan is direct duidelijk: het ontwikkelingsbudget is bedoeld om Fort Europa verder uit te bouwen, tot diep in Afrika. Dit staat op zichzelf al op gespannen voet met andere uitgangspunten van ontwikkelingssamenwerking, zoals armoedebestrijding of mensenrechten. Maar nog veel zorgwekkender vind ik de onderliggende aannames waarop deze plannen gestoeld zijn - die kloppen namelijk van geen kant.

Aanname 1: Alle migratie kun je over één kam scheren

Ik had nooit verwacht dat ik Rita Verdonk nog eens in een positief daglicht zou aanhalen over migratie. Maar in 2004 schreef ze als toenmalig VVD-minister van Vreemdelingenzaken en Integratie in een brief aan de Tweede Kamer^* dat het ‘zinvol is verschillende soorten migratie te onderscheiden.’ En dat punt van Verdonk zou het huidige kabinet ter harte mogen nemen.

Er zijn grofweg drie redenen om te migreren: economische redenen, oorlog, of politieke repressie. In het huidige regeerakkoord wordt een dergelijk onderscheid nauwelijks aangebracht. Dat maakt het beleid op z’n zachtst gezegd warrig.

Zo lees ik bijvoorbeeld: ‘Nederland zal de grondoorzaken van migratie bestrijden door een gerichte aanpak voor verbetering van de opvang in de regio.’ Dit zal een grote focus worden voor ontwikkelingsbudgetten: onderwijs in vluchtelingenkampen, met name in de regio van Syrië, krijgt prioriteit.

Over welke vorm van migratie hebben we het nu eigenlijk?

Maar ga even goed na wat hier gezegd wordt: dat de grondoorzaken van migratie bestreden worden door betere vluchtelingenopvang in landen als Turkije, Libanon en Jordanië. Dat is natuurlijk onzin.

De enige grondoorzaak voor deze vorm van migratie is de oorlog in Syrië. Die heeft niets te maken met economische achterstand, met slechte condities in vluchtelingenkampen of met gelukszoekers. Dit zijn mensen op de vlucht voor geweld, die volgens internationale wetten noodhulp en onze bescherming verdienen. Dat daar geld voor wordt uitgetrokken lijkt me een goed plan. Maar noem het wat het is: noodhulp. Met grondoorzaken heeft het niets te maken.

Deze begripsverwarring zit door het hele regeerakkoord verweven, en maakt dat het document uitblinkt in vaagheid. Want over welke vorm van migratie hebben we het nu eigenlijk? Dat maakt nogal wat uit voor effectief beleid.

Aanname 2: Ontwikkeling leidt tot minder migratie

In de introductie van het regeerakkoord (en op enkele andere plekken) is te lezen: ‘We dragen [...] bij aan welvaart en welzijn in andere landen en bestrijden zo ook de grondoorzaken van migratie.’

De aanname is: wanneer de omstandigheden in eigen land verbeteren, zullen (economische) migranten minder snel hun biezen pakken richting Europa. Een migratiewetenschapper zal je echter vertellen: daar klopt niets van. Sterker nog: het tegenovergestelde is waar.

Zo zette socioloog Hein de Haas op een rij uit welke landen de meeste mensen migreren. Gemiddeld genomen geldt wereldwijd: juist uit de middeninkomenslanden migreren de meeste mensen - denk Mexico, Turkije, Marokko. Wanneer we onze hulp dus richten op het ontwikkelen van arme landen als Mali en Niger, zal er uit die landen juist méér migratie komen.

Immers: migreren is hartstikke duur. ‘Om de Sahara over te steken, concludeerde een onderzoeker, is gemiddeld een jaarsalaris nodig. Dat heeft lang niet iedereen zomaar liggen,’ zei Hein de Haas in een eerder interview met De Correspondent.^* ‘De echte slachtoffers van armoede kúnnen niet zomaar verkassen. En áls armen al emigreren blijven ze in veel gevallen in het buurland hangen.’

Dat laten ook cijfers van Clingendael-onderzoekers zien.^* Slechts 20 procent van de migranten in Noord- en West-Afrika heeft Europa als bestemming. Het merendeel migreert gewoon naar buurlanden, om bijvoorbeeld in tijden van grote droogte werk te zoeken.

Als een arm land zich snel ontwikkelt zal er dus niet minder, maar méér migratie optreden. De migration hump noemen onderzoekers dat. Pas als een land zó rijk wordt dat migratie geen grote voordelen meer oplevert, neemt de migratie af.

Aanname 3: Investeren in ‘grondoorzaken migratie’ leidt tot ontwikkeling

Er is nóg een probleem met de argumentatie in het regeerakkoord. Er wordt namelijk van uitgegaan dat de investeringen van ontwikkelingsgeld gericht op het stoppen van migratie, leiden tot ontwikkeling. Onderzoek laat zien: dat is lang niet altijd het geval.

Neem Agadez, de ‘migratiehub’ in de woestijn van Niger, waar naar schattingen^* in 2016 alleen al meer dan 300.000 migranten doorheen trokken. De inwoners van Agadez verdienen daar natuurlijk hun brood mee - niet omdat ze allemaal mensensmokkelaars zouden zijn, maar omdat de migranten die door hun stad reizen water, eten, telefoonopladers en overnachtingsplekken nodig hebben.

De Europese ontwikkelingshulp aan de overheid van Niger werd onder meer besteed aan het trainen van grenspolitie en het leger, om de migratie met harde maatregelen aan te pakken^* - ze pakten chauffeurs op, namen vrachtwagens in beslag, en sloten de getto’s waar migranten overnachtten. Ze patrouilleerden langs de gangbare route door de woestijn en beveiligden waterpunten onderweg. Het gevolg was een humanitaire ramp: de migranten nemen steeds grotere risico’s, bijvoorbeeld langs gevaarlijker routes waar geen water te vinden is.

De ontwikkelingshulp aan de overheid van Niger werd onder meer besteed aan het trainen van grenspolitie en het leger

Maar belangrijker nog voor dit regeerakkoord: recent onderzoek^* laat zien dat de maatregelen desastreus uitpakten voor de bevolking van Agadez. De investeringen hebben namelijk geleid tot minder economische kansen voor de mensen in de regio.

De onderzoekers concluderen dat dit mogelijk zorgt voor meer instabiliteit in de Sahel: de arme inwoners van Agadez komen onder grotere economische druk te staan. De lokale overheid verliest in rap tempo haar legitimiteit onder de bevolking. De frustratie hierover zou kunnen leiden tot nieuwe opstanden of meer aanhangers van gewelddadige extremistische groepen.

Een grootschalig onderzoek van Foreign Policy trekt dezelfde conclusies over vergelijkbare hulpprojecten in Mali. Afgeraffelde werkgelegenheidsprojecten laten de bevolking niet rijker, maar gedesillusioneerder achter. En het beetje geld dat de Malinezen ermee verdienen? Dat sparen ze om naar Europa te komen.

Er is vooralsnog dus geen reden om aan te nemen dat de mensen in landen als Niger, Mali, Senegal of Libië zullen profiteren van de ‘ontwikkelingshulp’ die wordt ingezet om migratie aan te pakken.

Prangende vragen die overblijven

Ik blijf over met een paar prangende vragen over het regeerakkoord, waar de oppositie hopelijk op zal blijven hameren.

1. Wat zijn die ‘grondoorzaken van armoede, migratie, terreur en klimaatverandering’ waar de nieuwe regering het steeds over heeft? Als de regeringspartijen daar écht een antwoord op hebben, lijkt het me aanleiding voor een Nobelprijs voor Mark Rutte. Vooralsnog lijkt het me vooral retoriek.
2. Hoe beschermen we mensenrechten als we ontwikkelingshulp gebruiken als drukmiddel? In het akkoord is te lezen dat ‘zowel positieve als negatieve prikkels worden aangewend om landen van herkomst te bewegen tot het terugnemen van onderdanen.’ Volgens het ‘more for more en less for less’ principe gaan we ‘het verstrekken of onthouden van OS-gelden’ gebruiken als een van de ‘mogelijke drukmiddelen.’ Met eigen ogen zag ik in Marokko wat het effect van dit soort deals is. Het land krijgt ontwikkelingshulp in ruil voor het tegenhouden van migranten - hoe ze dat precies doen, daar heeft de EU geen zicht op. Of daar wil ze misschien geen zicht op hebben. Mensenrechten worden links en rechts geschonden. Hoe gaan we dat voorkomen als deze deals steeds vaker gemaakt worden met landen die zelf bepaald geen lichtende voorbeelden op het gebied van mensenrechten zijn, zoals Libië, Soedan en Algerije?
3. Wat doen we nu echt om de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties te halen? De VN-doelen worden welgeteld één keer genoemd in het regeerakkoord, zonder enige uitwerking. En voor de duidelijkheid: het inperken van migratie komt in die wereldwijde ontwikkelingsdoelen niet voor.
4. Hoe staat het met onze idealen voor een rechtvaardiger wereld? Dit vind ik misschien nog wel de belangrijkste vraag. Want door ontwikkelingshulp zo innig te verbinden met migratiebeperking wordt vergeten waar dit budget eigenlijk voor in het leven is geroepen: het verbeteren van de positie van de allerarmsten in deze wereld. Nergens in het regeerakkoord lezen we hier iets over. Dat baart mij zorgen. Kunnen we het ‘ontwikkelingsbudget’ dan niet net zo goed ‘anti-migratiebudget’ gaan noemen?

Meer lezen?