500 jaar geleden begon de Reformatie. Nu is er een nieuwe aan de gang
Deze dinsdag vijfhonderd jaar geleden begon de Reformatie. Waar veel protestantse kerken tegenwoordig met krimp kampen, is de pinksterkerk de snelstgroeiende tak van het christendom. Hoe kan dat?
Vorige week publiceerde ik een uitgebreid artikel over een aantal misbruikzaken dat door House of Heroes, een pinksterkerk in het Veluwse Nijkerk, is toegedekt.
Toen ik het daar in de kroeg over had, zeiden mensen: ‘Pinksterkerken? Zijn dat een soort gereformeerden?’
Ja en nee. Nee, omdat het er in pinksterkerken heel anders aan toegaat dan in de gemiddelde gereformeerde kerk. Ja, omdat pinksterkerken voortkomen uit de Reformatie.
Hoe leidde de Reformatie tot de pinksterkerk van nu?
Vandaag vijfhonderd jaar geleden begon de Reformatie, op dat moment een hervormingsbeweging binnen de katholieke kerk. De Duitse monnik Maarten Luther maakte 95 stellingen publiek.
Luther meende dat álle gelovigen priesters waren en dat ze de kerk niet langer nodig hadden om tot God te komen. Met de verspreiding van de boekdrukkunst konden veel meer mensen de bijbel lezen en was het protestantisme geboren.
Om te begrijpen hoe de zestiende-eeuwse Reformatie van Luther tot de twintigste-eeuwse pinksterkerk leidde, is een tussenstap nodig: de evangelische beweging.
Het ontstaan van de evangelische beweging
Bevrijd van het kerkgezag in Rome, vormden zich in de eeuwen na Luther honderden kerkgenootschappen. In dit verhaal volgen we niet al deze vertakkingen, maar concentreren we ons op de evangelische beweging, die rond het jaar 1738 ontstond uit een aantal van de afsplitsingen.
De evangelische stroming zou je een radicale versie van het protestantisme kunnen noemen: de volgers geloven dat ze direct in contact kunnen staan met God. Er is dan ook een sterke nadruk op persoonlijke devotie binnen het evangelicalisme.
De stroming kent daarnaast een sterke sociale inslag - zeker ten tijde van de industriële revolutie, toen de beweging zich sterk bekommerde om de emancipatie van arbeiders. Het Leger des Heils is hier ook een exponent van. Het gaat erom het leven en de leer van Jezus zo dicht mogelijk te benaderen.
De pinksterkerk wordt geboren
En zo doen zich binnen deze evangelische beweging sindsdien geregeld ‘opwekkingen’ voor. De kerk is dan te machtig, te elitair of te intellectueel en ‘de gewone man’ wil terug naar ‘de basis.’ Wat begint als een kerkhervorming wordt algauw een afsplitsing, en voilà, een nieuwe kerk is geboren.
Wat begint als een kerkhervorming wordt algauw een afsplitsing, en voilà, een nieuwe kerk is geboren
Kijk even mee wat er in 1907 gebeurde in een evangelisch kerkgebouw in Azusa Street, Los Angeles. Talloze gelovigen nemen ‘wonderen en tekenen’ waar, kerkleden beginnen in vreemde, ‘goddelijke’ talen te spreken (‘tongentaal’), vallen in extase voorover (‘in de geest vallen’) en zien mensen van allerlei ziekten genezen (‘gebedsgenezing’). Manifestaties van de heilige geest die je als typerend voor de pinksterkerk kunt zien.
Deze pinksterkerk verspreidde zich vanaf de jaren twintig steeds sneller. In het naoorlogse Nederland stond in de jaren vijftig het Malieveld vol toen de Amerikaanse gebedsgenezer Tommy Lee Osborn genezingsdiensten organiseerde.
Een afkeer van te veel structuren
De pinksterkerk werd al snel een wereldwijde aangelegenheid. Vooral in Zuid-Azië, christelijk Afrika en Zuid-Amerika trekken pinksterkerken tot op de dag van vandaag miljoenen nieuwe gelovigen. De combinatie van empowerment, praktische hulp van partnerkerken uit het Westen en een sterke nadruk op ‘wonderen en tekenen’ blijkt voor velen onweerstaanbaar. Inmiddels is de pinksterkerk de snelstgroeiende tak van het christendom geworden.
Tekenend voor de pinksterkerk is dat een teveel aan structuren leden tegen de borst stuit. Dat zou de Heilige Geest - en dus de persoonlijke devotie - in de weg staan. Natuurlijk zijn er duizenden pinksterkerken die sektarische neigingen de kop indrukken, maar je ziet vaak gemeenten radicaliseren. Dan is er weer een nieuwe opwekking nodig, om het vuur in de harten van de gelovigen te doen oplaaien.
Zo was er in de jaren tachtig de Word of Faith-theologie. Door het uitspreken van bepaalde ‘waarheden’ beloofden voorgangers gelovigen financiële voorspoed. Met de opkomst van televisie en later internet konden televisiedominees als Benny Hinn miljoenen verdienen aan hun gelovigen.
En een jaar of tien geleden raakte het ‘apostolisch’ leiderschapsmodel in zwang, een structuur waarbij God direct tot een ‘apostel’ spreekt die aan het hoofd van een kerk staat. De bekendste exponent daarvan is Bill Johnson, met Kris Vallotton de roerganger van een megakerk in de buurt van San Francisco waar duizenden studenten uit de hele wereld heen komen om wonderdoeners en profeten te worden.
Een nieuwe reformatie
Dit wordt ook wel de Nieuwe Apostolische Reformatie genoemd. In Nederland gaat het naar schatting om enkele duizenden gelovigen, verspreid over enkele tientallen kerken, waarvan die in Rotterdam (Europoort), Nijkerk (House of Heroes) en Aalsmeer (de LEG) het bekendst zijn.
Er komen ook gelovigen uit meer traditionele kerken via conferenties als Opwekking, New Wine en ‘Er is meer’ met dit gedachtegoed in aanraking. En ook succesvolle pinksterkerken met een mainstreamprofiel, zoals Hillsong, Doorbrekers, Vineyard en Jong & Vrij hebben formele en informele banden met de voorhoede van deze beweging.
House of Heroesleider Mattheus Van der Steen beweerde op reis door Afrika ook van zulke opstandingen getuige te zijn geweest
Waar profetie en genezing in traditionele pinksterkerken bijzondere gaven zijn die slechts aan enkele uitverkoren gelovigen toekomen, gaan deze pinksterkerken (ook wel neocharismatisch genoemd) een stap verder. Iedereen die de juiste training ontvangt en er voldoende voor openstaat, zou deze gaven kunnen ontvangen.
Sommige kerken rusten hun leden zelfs toe om Resurrection Teams te vormen: bidders die bij een verkeersongeluk uitrukken om zojuist overleden personen terug het leven in te bidden. House of Heroesleider Mattheus Van der Steen beweerde eerder op reis door Afrika ook van zulke opstandingen getuige te zijn geweest.
Kritiek is niet welkom
Bewijzen voor al dit bijzonders blijven ondertussen uit. En wanneer journalisten daarover berichten, krijgen ze de wind van voren op een manier die aan Donald Trumps fulminades tegen nepnieuws doet denken.
Amerikaanse pinksterchristenen rekenen zich dan ook tot de trouwste supporters van de huidige president. Trump laat zich geregeld filmen en fotograferen met bekende voorgangers uit die wereld. Zo was Trumps geestelijk adviseur Paula White een van de voorgangers die hem inzegende bij zijn inauguratie. Onlangs kwam zij nog in het nieuws toen zij stelde te geloven dat Donald Trump door God zelf tot het presidentschap was verheven.
Tegenover elk schandaal staan honderden pinksterkerken die van groot belang zijn voor hun gemeenschap. Meer dan andere christenen staan pinksterkerken erom bekend aandacht te hebben voor wat je de onderkant van de samenleving kan noemen.
Tegelijk laat de omgang met criticasters en journalisten in met name pinksterkerken van de Nieuwe Apostolische Reformatie een gesloten cultuur zien waarin doofpotten maar al te gemakkelijk ontstaan.
Ook in de eerste jaren na de Reformatie kon het er heftig, bijna sektarisch, aan toe gaan. Zo vertel ik in de kroeg weleens het verhaal van ene dominee Adriaan Smout (geen familie), die in het Amsterdam van de Gouden Eeuw zijn gehoor tijdens een kerkdienst opriep de leden van een andere kerk een kopje kleiner te maken.
Op 13 en 14 april 1626 werd de woning van een Arminiaan volkomen verwoest door een menigte die daartoe was opgehitst door dominee Smout. Deze prees de daders de zondag daarop vanaf de kansel als ‘instrumenten die God gebruyckt en aandrijft tot dit gants noodige werck, de verstrooringh der ketterije.’
Waar de vorige reformatie deze sektarische trekjes in de loop der eeuwen van zich af wist te schudden, heeft de pinksterbeweging nog een lange weg te gaan. Toch maken deze kerken -en hun criticasters- het vooralsnog niet zo bont als deze dominee Smout.
Dit artikel is voor publicatie gelezen en van commentaar voorzien door religiewetenschapper Miranda Klaver, onderzoeker aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.
Lees verder:
Komt een land bij de dokter
Michelle van TongerlooAls straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks hoe ingewikkeld helpen is geworden. In haar boek Komt een land bij de dokter laat ze zien hoe het beter kan.
