We maken ons druk over het slachten van koeien, varkens en kippen. Maar waarom niet om vissen?

Stel, je bent een schol. Je scharrelt wat boven de zandbodem, op zoek naar lekkere hapjes of een plekje om te rusten. Opeens word je opgeschrikt door wat wel een bommentapijt lijkt, veroorzaakt door zware kettingen die op de bodem slaan. Je springt verschrikt omhoog, - maar dan schuift een grote balk met een net onder je langs. Je zit gevangen.

In paniek probeer je als een gek te ontsnappen, maar het net wordt te snel voortgesleept. Vermoeid beland je achterin, waar je bekneld raakt tussen honderden andere schollen en wat krabben, stenen en andere spullen die in het net zijn gekomen.

Tot het net wordt opgehaald. Nu drukken honderden kilo’s schol en bijvangst op je. Dan kom je boven water en krijg je het direct benauwd – je spartelt als een wilde, op zoek naar water zodat je niet stikt. Het net wordt onderaan opengetrokken en PATS!!! daar knal je in een stalen bak, tussen duizenden andere spartelende, naar lucht happende schollen.

Na een halfuur ben je doodop en verzwakt door het zuurstofgebrek. Een lopende band brengt je naar de sorteermachine. Daarna lig je in ijskoud water te wachten en te stuiptrekken.

Dan gebeurt het: een messnee onder je kieuwen en met een ruk worden je ingewanden eruit gehaald. Vervolgens word je in een bak gegooid en met ijsblokken overladen. Pas dan, na een paar uur doodsstrijd, sterf je.

De dood van onze vis

Zo stel ik me de dood van een schol voor. Geen idee of de vis zijn dood ook zo beleeft, want mijn inbeelding is natuurlijk volstrekt antropomorf. Maar het lijkt mij dat geen enkel levend wezen wil dat zijn ingewanden levend uit zijn lijf worden gerukt.

Bijna alle vissen – wild of gekweekt – worden onverdoofd geslacht

Ook andere vissoorten die we met smaak eten, sterven op een soortgelijke manier. Tot wel 70 procent van de gevangen vis raakt tijdens de vangst gewond of sterft in de netten. Vissen als kabeljauw, schelvis en koolvis hebben zwemblazen die tijdens het omhooghalen uitzetten of knappen. Uitpuilende ogen of delen van ingewanden die door de mond of anus naar buiten worden geperst, kunnen het gevolg zijn.

En bijna alle vissen – wild of gekweekt – worden onverdoofd geslacht. Bij levend invriezen en koelen op ijskoud water of ijs, blijven de vissen ook nog lange tijd bij bewustzijn. Door de kou bewegen ze niet, maar ze zijn nog lang niet dood. Soms is een vis na enkele minuten dood, soms na 24 uur.^*

Vissen die sterven tijdens de verwerking tot product

Nederlandse vissers vangen naar schatting jaarlijks 4 miljard vissen – bijna acht keer meer dan de 640 miljoen kippen, varkens, koeien en ander vee dat jaarlijks in Nederland wordt gedood.^* Wereldwijd worden er naar schatting een half biljoen vissen gevangen – als je die allemaal achter elkaar legt, bereik je de zon.^*

Bijna alle vis sterft ergens tijdens de verwerking tot product.^* Meestal om de vis zo lang mogelijk vers te houden, of omdat ze door de rigor mortis (lijkstijfheid) moeilijker te verwerken zijn of omdat het tijd, geld en moeite kost om ze met een aparte handeling te doden.

Ik wist dat niet. Ik dacht dat wilde vis diervriendelijk was – het beest zwemt immers zijn hele leven vrij rond. Waar ik mijn kinderen probeer om minder vlees te laten eten (’één boterham met vlees in je lunchtrommel is meer dan genoeg’) zet ik ze juist aan om meer vis te eten. Elke zaterdag, nadat ik mijn dochter bij de scouting heb opgehaald, eten we kibbeling en haring bij de visstal om de hoek. Lekker, gezond en gezellig. Toch?

Totdat ik een keer las over een Urker visser die schol verdooft voordat die hem fileert. Het verbaasde mij. Wordt vis normaal gesproken dan levend en onverdoofd gefileerd? Ja dus. Merkwaardig is het wel: waarom is het levend koken van kreeften voor velen een gruwel, maar het levend fileren van vers gevangen vis niet?

En ja, er is terecht ophef over stalbranden waarin duizenden kippen of varkens sterven, maar het ophalen van een visnet, waarbij evenzoveel vissen een verstikkingsdood kunnen sterven, lijkt de normaalste zaak van de wereld.

Kunnen vissen wel pijn voelen?

De vraag is: kunnen vissen wel pijn en angst voelen? Ik spreek Hans van de Vis, onderzoeker bij Wageningen University & Research, gespecialiseerd in het welzijn van vissen. ‘Er zijn aanwijzingen dat vissen pijn kunnen voelen en sinds een jaar of tien groeit de wetenschappelijke consensus hierover.’

Maar: ‘Er bestaan grote verschillen tussen vissoorten en het wetenschappelijk onderzoek naar pijnbeleving bij vissen is relatief jong. Er is nog heel veel dat we niet weten of begrijpen.’

Daarmee is volgens Van de Vis nog lang niet alles gezegd. ‘De kernvraag is: is de vluchtreactie van vissen op pijnprikkels niets meer dan een reflex? Of veroorzaken de pijnprikkels ook een emotie, en worden de vissen zich bewust van de pijn.’

De aanwezigheid van receptoren die pijnprikkels kunnen doorgeven, is onvoldoende om te kunnen stellen dat vissen ook pijn ervaren

Dit lijkt een hypothetische vraag – hoe kan het een levend dier ontgaan dat zijn ingewanden uit zijn lijf worden gerukt – maar dat is het volgens Van de Vis niet. ‘De aanwezigheid van receptoren die pijnprikkels kunnen doorgeven, is onvoldoende om te kunnen stellen dat vissen ook pijn ervaren.’

Je kunt namelijk reageren op pijnprikkels zonder pijn te ervaren, legt de onderzoeker uit. Als jij je vingers brandt, zorgt een fysiologische reflex ervoor dat je die hand terugtrekt. Je hebt daar geen bewuste opdracht voor gegeven, het gaat vanzelf; de reflex verloopt dan ook via je ruggenmerg en niet via je hersens. Vervolgens, en dat gebeurt razendsnel, ervaart een mens ook pijn: de prikkel levert een vervelende of akelige emotie op die angst en stress kan veroorzaken.

Van de Vis: ‘Voor veruit de meeste vissoorten is er geen wetenschappelijke onderzoek beschikbaar dat de vraag beantwoordt of ze pijn kunnen hebben. Maar voor een aantal vissoorten is onderzoek voorhanden dat laat zien dat ze pijn kunnen ervaren.’ Dit kunnen fysiologische aanwijzingen zijn, maar ook gedragsmatig. Zo wijst onderzoek naar het gedrag van kabeljauw, Atlantische zalm en heilbot erop dat ze bewustzijn hebben.

De onderzoeker: ‘In een experiment kregen deze vissoorten een lichtflits of andere prikkels te zien, waarna een wachtperiode volgde en ze te eten kregen. Uit het gedrag van kabeljauwen bleek dat ze drie maanden later nog steeds weten dat ze na een lichtflits te eten krijgen. Met andere woorden: ze associëren twee in tijd gescheiden gebeurtenissen en blijken hiervoor een geheugen te hebben. Dit duidt erop dat ze hun geheugen actief moeten aanspreken en dus een vorm van bewustzijn hebben. Als kabeljauwen pijn hebben, zullen ze die zich waarschijnlijk bewust ervaren.’

Van een groot aantal soorten is het volgens de onderzoeker nog niet mogelijk om met wetenschappelijke zekerheid te zeggen welke omstandigheden bij deze vissen pijn veroorzaken. Van de Vis bekijkt momenteel het effect van het verdoven van vissen voordat ze gefileerd worden. Over de bevindingen van dit onderzoek wil Van de Vis nog niets zeggen omdat de resultaten nog niet definitief zijn.

Maak kennis met de visser die verdoofd fileert

Na enig speurwerk kwam ik erachter dat een visser op Urk als enige in Nederland de schol eerst verdooft en dan pas de ingewanden verwijdert. Dit bedrijf blijkt een voorloper in duurzaamheid, en was een van de eerste vissers op platvis die het duurzaamheidskeurmerk MSC kreeg.

Lees hier mijn interview met de Urkse visser die verdoofd fileert.

Supermarktketen Plus verkoopt deze schol – ‘de meest vriendelijke manier om van een lekker scholletje te genieten, aldus Plus.’ Dat klinkt goed. Maar de rest van de Nederlandse vissersvloot – laat staan de rest van de wereld – is nog lang niet zo ver.

Paul Denekamp zet zich namens de Vissenbescherming al meer dan vijftien jaar in voor wat hij ‘het grootste dierenwelzijnsprobleem op de wereld’ noemt. ‘Het is vreselijk moeilijk om het lijden van vissen op de kaart te zetten. Bewustwording is de eerste stap; mensen beseffen nauwelijks dat vissenwelzijn überhaupt een probleem is. Ze denken: ‘Vis zwemt toch vrij in zee, hoe diervriendelijk wil je het hebben?’ Dat ze na vele uren lijden een pijnlijke dood sterven, weet bijna niemand.’

Milieuorganisaties zijn er ook nauwelijks mee bezig, aldus Denekamp. ‘Zij zijn al lang blij dat overbevissing eindelijk aandacht krijgt.’ Nederlandse of Europese wetgeving is volgens Denekamp de enige oplossing, net zoals er ook wetgeving bestaat voor de veesector. Maar op dit terrein gebeurt er al jaren niets in Den Haag of Brussel, en van de gemiddelde politicus verwacht Denekamp niet veel: ‘Die zijn bang dat mensen zeggen: ‘We moeten al minder biefstuk eten, en dan pak je ook nog mijn visje af.’’

Ik bel en mail wat rond en leer dat vissenwelzijn niet hoog op de agenda staat bij betrokken partijen. De Nederlandse Vissersbond, de belangenvereniging van vissers, laat laconiek weten ‘dat er veel bij onze leden speelt, maar dit is nu nét geen issue.’

Ook bij duurzaamheidskeurmerk MSC maakt het welzijn van vissen geen deel uit van de criteria. En nee, het staat ook niet op de agenda, laat een woordvoerder weten.

Het verrast Denekamp niets. ‘Iedereen wijst naar de consument. Zolang het voor hen niets uitmaakt, verandert er niets.’

Terug bij de visstal

De consument: dat ben ik. Laten mijn dochter en ik onze wekelijkse kibbeling en haring staan? De komende weken eten we ongetwijfeld een frietje. Maar nooit meer vis?

Laat ik eerlijk en realistisch zijn: ooit was ik een paar maanden vegetariër nadat ik het boek Dieren eten van Jonathan Safran Foer las, waarin de vleesindustrie in al haar gruwelen wordt beschreven.

Maar na verloop van tijd slijt de verontwaardiging en nu ben ik tevreden met mijn adagium om zo min mogelijk en alleen biologisch vlees te eten. Voedsel en ethiek vormen bij mij geen gelukkig huwelijk. Ik vermoed dat ik daarin niet de enige ben: hoeveel mensen zullen na het lezen van dit stuk nooit meer vis eten?

Lees ook: