Onafhankelijk Catalonië: vanwege de centen, of voor de vrijheid?
Het leek mij een typisch gevalletje van centennationalisme. Een rijke regio die al een hoge mate van zelfbestuur heeft, wil onafhankelijk worden vanuit het verlangen zelf volledig te kunnen beslissen hoe de in eigen huis opgehaalde belastingen te besteden.
Ik kon mij dan ook helemaal vinden in de analyse van Paul De Grauwe, hoogleraar aan de Londen School of Economics, die het beeld van de Catalanen als onderdrukt volk belachelijk noemde. Het Catalaanse nationalisme was net als elk nationalisme gebaseerd op drie mythes, stelde De Grauwe. Dat er een vijand is, vaak de Europese Unie, in dit geval Spanje, waarvan het volk zich moet bevrijden. Dat er één volk is met een welomschreven identiteit dat een verlangen naar onafhankelijkheid deelt. En dat het soevereine land zal bloeien, als het eenmaal uit de ketenen is bevrijd.
Maar in de afgelopen weken is mijn beeld toch gaan kantelen. Allereerst door de brute repressie door de Spaanse overheid. Wanneer de politie mensen die vreedzaam hun stem willen uitbrengen neerknuppelt en de rechter democratisch verkozen politici en leiders van geweldloze sociale bewegingen in het gevang gooit, begin je haast te vrezen dat er wél een onderdrukt volk bestaat.
Aan het denken werd ik ook gezet door de Oostenrijkse schrijver Robert Menasse. Regio’s als Schotland, Baskenland en Catalonië die strijden voor hun autonomie zijn helemaal geen nationalisten, maar Europeanen, zei hij in een interview. ‘Als een regio uit de natiestaat losbreekt, is dat het bewijs dat de natie niet functioneert. Wat we waarnemen, is een lente van de regio’s.’
Die visie sluit naadloos aan bij het zelfbeeld (dat niet noodzakelijkerwijs spoort met de werkelijkheid) van de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging. Neem Omnium Cultural, de organisatie die het culturele zelfbewustzijn van de Catalanen sinds 1961 voedt en waarvan de leider Jordi Cuixart nu in de gevangenis zit. Onlangs ging er een filmpje van Omnium Cultural viraal met als titel Help Catalonia, save Europe. Waarom de Catalanen keer op keer de straat op gaan om vreedzaam te demonstreren?’ vraagt een jonge vrouw in de video geëmotioneerd. ‘In wezen omdat we Europese burgers zijn, omdat we geloven in Europese waarden: vrijheid, democratie en mensenrechten.’
Wegkijken EU is fout
Deze week schreef een imposant gezelschap van wetenschappers, intellectuelen en politici, onder wie Robert Menasse, een brief aan de voorzitter van de Europese Commissie Jean-Claude Juncker en de voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk. Daarin riepen ze op niet langer weg te kijken van wat er in Catalonië gebeurt. Ze stellen dat de Spaanse regering het recht op vrijheid van meningsuiting heeft geschonden, dat de politie buitensporig geweld heeft gebruikt en dat de opsluiting van Jordi Cuixart (Omnium Cultural) en Jordi Sànchez (van de politieke onafhankelijkheidsbeweging Assemblea Nacional Catalana) een juridische dwaling is.
Tot nu toe is de houding van de Europese leiders: het is een interne Spaanse affaire, hier bemoeien we ons niet mee. Maar die houding is fout, vinden de schrijvers van de brief. Want de fundamentele vrijheden die in het Europese Verdrag en Europese wetgeving zijn vastgelegd, zijn in het geding. De stilte van de EU en haar weigering de rol van bemiddelaar te spelen, zijn daarom niet te rechtvaardigen.
Zo steekt de Catalaanse kwestie als een graat in de keel van de Europese Unie. In mijn ogen terecht verwijten de ondertekenaars van de brief de Europese leiders weg te kijken van schendingen van fundamentele rechten. Maar zij zijn bang dat ze de doos van Pandora openen, wanneer ze ook maar de schijn wekken regionale onafhankelijkheidsstrijders te steunen. ‘Ik zou geen EU willen die bestaat uit 95 staten,’ zei Jean-Claude Juncker. Meer barsten en splitsingen was wel het laatste wat de EU nu kon gebruiken, vond hij.
Graat in de Belgische keel
De kwestie steekt ook als een graat in de keel van België. De gebeurtenis van de week in Brussel was wel de komst van de afgezette Catalaanse minister-president Carles Puigdemont. Kort nadat de staatssecretaris Theo Francken voor asiel en migratie had gezegd dat hij welkom was om in België asiel aan te vragen.
Nu ontkende Puigdemont tijdens zijn chaotische persconferentie in de overvolle Brusselse persclub dat hij in Brussel was met die intentie. Hij wilde in het hart van Europa de aandacht vestigen op wat er in Catalonië gebeurt. Intussen heeft Spanje wel een Europees arrestatiebevel voor de Catalaanse leider uitgevaardigd. Een Belgische rechter zal moeten beslissen of hij wordt uitgeleverd.
Het zal voor de Belgische regering een uiterst lastige evenwichtsoefening worden. De partij van Francken, de Vlaams-nationalistische N-VA, is de grootste in de Belgische regering en zij sympathiseert sterk met de Catalaanse onafhankelijkheidsstrijd. De minister-president van Vlaanderen Geert Bourgeois sprak gisteren, nadat het Spaanse gerecht acht Catalaanse ex-ministers in hechtenis had geplaatst, stevige woorden. Hij was ‘geschokt’ en zei: ‘Democratisch verkozen regeringsleiders opsluiten is meer dan een brug te ver.’ Wanneer Puigdemont wordt uitgeleverd, is er gerede kans dat de N-VA de toon richting Spanje nog zal verharden.
Maar Charles Michel, de Belgische premier, heeft juist de sterke ambitie mee te doen in de voorhoede van de Europese Unie. Daarbij kan hij een conflict met Juncker en Tusk als kiespijn missen. Ook is Michel bezig een Belgische kandidaat benoemd te krijgen als topvrouw van Europol. Spaanse toorn komt daarbij bepaald niet gelegen.
Zo dreigt de Calataanse kwestie niet alleen een splijtzwam voor Spanje, maar ook voor België en de Europese Unie te worden.
Of een nieuwe Europese lente?
Robert Menasse hoopt juist dat het de EU kan loswrikken uit haar eigen tekortkomingen. ‘Mij is niet bekend dat het de opdracht van de EU is het grondgebied van natiestaten te beschermen,’ zei hij ironisch in het interview waaruit ik citeerde. Een voorzitter van de Europese Commissie die bij zinnen was, zou naar zijn overtuiging regio’s die zich los willen weken uit de natiestaat hartelijk welkom moeten heten in de Europese familie. Het zou een stap zijn op weg naar het door hem gedroomde Europa van de regio’s.
Menasse herinnert er ook in zijn indrukwekkende roman Die Hauptstadt aan dat de Europese eenwording is geboren uit een verlangen naar nooit meer Auschwitz. Het was de bedoeling het verwoestende nationalisme te overwinnen door de Europese economieën te vervlechten en soevereiniteit te delen. Bij dat verlangen past een Europa van de regio’s naar zijn overtuiging veel beter dan een Europa van de natiestaten.
Het is, vind ik, een verleidelijke maar ook nogal utopische gedachte. Helemaal overtuigd ben ik er niet van dat wat zich nu in Catalonië manifesteert, geen verlangen naar een eigen natiestaat is, maar past in een lente van de regio’s. En als dat wél het geval is, heeft het er alles van dat de huidige machten in Spanje en de EU die lente effectief de kop in zullen drukken.
P.S. Graag wijs ik hier nog even op het verhaal dat ik deze week met Jelmer Mommers schreef over een totaal andere kwestie: de dramatische insectensterfte en het verband met het grootschalige gebruik van bestrijdingsmiddelen in de intensieve landbouw.