Nepnieuws, wat is het écht?

Wat is nepnieuws echt?

Het standaardantwoord: leugens verpakt als nieuws.

Maar hoe langer ik erover nadenk, hoe meer ik die definitie tekort vind schieten. En, hoe dieper ik verzonken raak in een moeras van grote vragen over de menselijke natuur, de relatie tussen werkelijkheid en interpretatie en het belang van waarheid in onze groepsvorming.

Na die gedachtestroom is nepnieuws veel meer dan alleen misinformatie op Twitter of Facebook. Het is, natuurlijk, een verdienmodel. Maar ook: een symptoom van het grootste menselijke tekort, namelijk ons onvermogen te doorgronden wat de relatie tussen ‘werkelijkheid’ en ‘onze interpretatie van die werkelijkheid’ is. En, daardoor, de inzet van de grootste menselijke strijd, namelijk onze interpretatie werkelijkheid te laten zijn.

Laat ik mijn gedachte-ui eens blaadje voor blaadje afpellen.

Gedachte-experiment: een betekenisloze wereld

Ik wil beginnen met een gedachte-experiment. Probeer je eens de wereld voor te stellen, zonder enige interpretatie toe te voegen aan je voorstelling van die wereld. En? Lukt het?

Je zult onmiddellijk merken: nee, dat gaat niet.

Het plaatje dat je in je hoofd hebt, leidt automatisch tot interpretaties. Je ziet bijvoorbeeld een vorm ("rond") en een aantal ("één"). En, je denkt er als vanzelf een locatie bij ("ruimte"). Blijf je de gedachte voor je houden, dan dringen zich als vanzelf ook andere associaties op: in woorden ("aarde") en, op den duur, in oordelen ("mooi", "goed").

Dit interpreteren - in de ruimste zin des woords - is hoe wij, mensen, de wereld ervaren (en ook de enige manier waarop wij deze kúnnen ervaren). De wereld komt niet tot ons in een soort willekeurige, betekenisloze, chaotische stroom van indrukken, nee: wij categoriseren, benoemen, plaatsen en beoordelen de wereld volautomatisch en maken haar zo ‘ervaarbaar.’

De wereld ervaren is haar betekenis geven.

Harari en de kracht van de menselijke fictie

In dit ‘betekenis geven’ is de mens uitzonderlijk goed. Wij hebben een enorm palet aan manieren om tot interpretaties te komen die onze ervaring van de werkelijkheid tot een betekenisvol, min of meer samenhangend - en daardoor een te begrijpen - geheel smeedt.

Sterker, dat vermogen strekt zo ver dat wij, mensen, in staat zijn interpretaties te verzinnen die enerzijds volledig bestaan bij gratie van onze fantasie, maar tegelijkertijd juist daardoor werkelijk zijn.

De Israëlische historicus en filosoof Yuval Noah Harari noemt deze interpretaties ‘mythes’ of ‘ficties’, in een dubbelzinnige zin van het woord: ze zijn ‘niet echt’, want door de mens bedacht, maar ook ‘werkelijk’ - ze bestaan als constructie.

Als voorbeelden geeft Harari, onder andere, goden, landen, bedrijven, politieke structuren, economische systemen en geld.

Laat ik De Correspondent als voorbeeld geven. Dat is een bedrijf, waar mensen werken, en voor dat werk krijgen ze geld betaald. Alles hieraan is een menselijke constructie: het bedrijf is een menselijk verzinsel, die zijn werkelijkheid weer ontleent aan andere menselijke verzinsels (een rechtssysteem, contracten). En ook dat geld bestaat bij gratie van het menselijke voorstellingsvermogen: wij geloven dat het bestaat en dat het iets waard is, enzovoorts.

Deze menselijke constructies zijn zo sterk dat ze echt zijn: als ik zeg dat ik werk bij het bedrijf De Correspondent, dan is dat ‘een fictie,’ maar wel eentje die ‘werkelijk’ is - het betekent echt iets. Zoals de zin ‘ik ben in Nederland’ ook fictief is (want wij hebben "landen" bedacht) en werkelijk tegelijk (de menselijke constructie "Nederland" is een realiteit).

Onze fantasie maakt samenwerken mogelijk

Het is dit ‘vermogen tot fictie,’ zoals Harari het noemt, waardoor de mens volgens hem zo’n dominante, succesvolle diersoort is geworden. Want, constateert Harari, het zijn die enorme constructies (onze religies, ideologieën, systemen) die de mens in staat hebben gesteld samen te werken op een schaal die vele malen verder strekt dan die van andere diersoorten.

De samenwerkingsverbanden van de meeste diersoorten strekken namelijk niet veel verder dan die tussen soortgenoten die fysiek nabij zijn. Of, simpeler gesteld: chimpansees aan de ene kant van de wereld doen niks samen met chimpansees aan de andere kant van de wereld.

Mensen doen dat wel, en dat komt omdat wij constructies hebben verzonnen die ons daartoe in staat stellen. Onze samenwerkingsverbanden (bedrijven, landen, politieke bewegingen et cetera) strekken ver voorbij onze eigen, nabije omgeving: onze ficties hebben die ‘afstand’ als het ware overbrugd.

De werkelijkheid is een geloofsgemeenschap

En precies op dit punt komt groepsvorming om de hoek kijken. Het menselijke geloof in de interpretaties van de wereld om ons heen, en de constructies die wij uit deze interpretaties destilleren, is in fundamentele zin hoe mensen groepen vormen. Wij ontlenen onze identiteit aan ons toebehoren aan allerlei groepen - een voetbalclub, een land, een ideologie - en die groepen hebben gemeen dat ze gebaseerd zijn op geloof in een bepaalde werkelijkheid.

Neem die voetbalclub als voorbeeld. Dat ik fan ben van FC Groningen bestaat bij gratie van het feit dat ik onderdeel ben van een gemeenschap die gelooft in alles wat de constructie "voetbalclub" werkelijkheid maakt, van de plaats "Groningen" tot de regels van het voetbalspel, van de ranglijst die "de voetbalcompetitie" heet tot de uitslagen die bepalen waar mijn club zich op die ranglijst bevindt.

Niets aan dit alles is ‘echt’ en tegelijkertijd is alles eraan ‘werkelijk.’

Nepnieuws is een aanval op onze gemeenschapszin

Waarmee we, via een filosofische omweg, uiteindelijk zijn aanbeland bij de vraag: wat is nepnieuws echt?

Nu wel: nepnieuws is een manier zo’n geloofsgemeenschap te ondermijnen.

Laat ik dat illustreren aan de hand van de voetbalanalogie. Stel dat ik, als FC Groningen-fan, mijn eigen nieuwskanaal had. In dat nieuwskanaal had mijn club de vorige wedstrijd - tegen Sparta - niet met 2-1 verloren, maar met 2-1 gewonnen. En de wedstrijd daarvoor, tegen Willem II, niet met 0-1 verloren, maar met 1-1 gelijkgespeeld. Enzovoorts. En daardoor had mijn club niet vijftiende op de ranglijst gestaan, maar bovenaan.

En stel nu dat iedere voetbalfan zo’n eigen nieuwskanaal had - met ieder zijn eigen uitslagen en ieder zijn eigen ranglijst.

Binnen no time zou de geloofsgemeenschap genaamd ‘het voetbal’ uit elkaar vallen. Dientengevolge zou ook de voetbalcompetitie onmogelijk zijn geworden.

Die gemeenschap en die competitie bestaan immers bij gratie van het gedeelde geloof in dezelfde ‘realiteit’: een werkelijkheid waarin iedereen dezelfde uitslagen ziet ("de feiten") en dezelfde consequenties daarvan accepteert ("de ranglijst").

Nepnieuws is een middel om die gedeelde realiteit te ondermijnen. En in die zin is nepnieuws een verdeel-en-heersstrategie. Het cruciale kenmerk is niet alleen dat het ‘onwaar’ is, het cruciale kenmerk is bovenal dat het geloofsgemeenschappen ondermijnt en daarmee mensen verdeelt - en zelfs tegen elkaar opzet.

Want, bedenk wat er gebeurt als de ene helft van het land viert dat Feyenoord landskampioen is geworden, terwijl de andere helft ervan overtuigd is dat FC Groningen bovenaan stond - dan breekt de pleuris uit. Daarom bevatten de meeste nepnieuwsberichten ook hoofdzakelijk verdachtmakingen van het complot-achtige soort: de belangrijkste bedoeling, meer nog dan misinformeren, is polariseren.

Het antwoord op nepnieuws

Wat daar tegen te doen?

Factchecken is één manier- dat is immers een poging terug te keren naar een ‘gedeelde realiteit.’ Maar, hoewel belangrijk en noodzakelijk, factchecken alleen is niet genoeg. Want, zoals Harari laat zien: feiten zijn onderdeel van een geloofsgemeenschap. Feiten alléén zijn niet genoeg een gedeelde realiteit af te dwingen.

Integendeel, ze kunnen zelfs averechts werken: de ene groep zal ‘de feiten’ van de andere groep als aanval op de eigen gedeelde werkelijkheid ervaren. Dit effect zie je nu voortdurend op sociale media: iedere factcheck van, bijvoorbeeld, een onjuiste uitspraak van Donald Trump wordt door Trumpaanhangers afgedaan als een manier van de mainstream media om "hun president" te ondermijnen, of de aandacht van "de tegenstander" af te leiden. ‘CNN = Clinton News Network,’ zegt men dan.

Wat zulke extreme polarisatie tussen mensen zonder gedeelde realiteit wél kan tegengaan, daar is een bibliotheek over vol te schrijven - één column is zeker niet genoeg.

Maar het begint in ieder geval bij het besef dat wij, mensen, allemaal iets fundamenteels gemeen hebben: de wens om de wereld te begrijpen en te beheersen om erin te kunnen overleven. Mensen zijn, Darwiniaans gesteld, allemaal coping animals: wij moeten ‘omgaan’ met de wereld en ons lot daarin. En dat doen we in groepen, gebaseerd op gedeelde ficties, die ons in staat stellen samen te werken.

Maar zoals die ficties ons in staat stellen samen te werken, kunnen ze ook gebruikt worden elkaar zwart te maken, te ‘ontmenselijken’ zelfs. In die zin is ook heel veel ‘echt nieuws’ nepnieuws te noemen: er is immers weinig dat zoveel wantrouwen kweekt jegens de Ander - ‘moslims,’ ‘buitenlanders,’ ‘armen,’ ‘links’, ‘rechts’ - dan het dagelijkse informatiebombardement genaamd het nieuws. Nepnieuws is echt nieuws on steroids: de ultieme ondermijning van ons geloof in een gedeelde realiteit.

Stel daarom, bij al het nieuws dat je leest, ziet of hoort, niet alleen de vraag: is dit waar? Maar ook: versterkt dit de achterdocht jegens mijn medemens? Als wel, wees op je hoede.

Vertrouwen kweken in elkaar, dat is uiteindelijk de enige echte remedie.

Meer lezen?