Als een aap op de ontspanner drukt, van wie is dan de foto?

Deze week besteedde radioprogramma This American Life aandacht aan een van mijn favoriete wettelijke disputen. Dat is die rondom de aap die een selfie maakte, en de vraag wie het auteursrecht op die foto toebehoort.

Een aantal jaar geleden fotografeerde de Britse natuurfotograaf David J. Slater een groep makaken in Indonesië. Toen hij de apen met zijn camera liet spelen produceerde één van hen een charmante reeks selfies. Het kroonstuk, een staand portret waarop de aap met een briljante grijns de camera in blikt, werd onder meer gepubliceerd op Wikipedia Commons.

Volgens Wikipedia behoort de foto tot het publieke domein, omdat deze door een ‘niet-menselijk dier’ is gemaakt. Slater is het daar niet mee eens: hij vindt dat hij de maker van de foto is, en dus auteursrechthebbende. En volgens dierenbeschermingsorganisatie PETA zou het copyright op de foto, plus de daaruit voortvloeiende verdiensten, de aap in kwestie moeten toekomen.

Dieren als personen in plaats van dingen

De afgelopen jaren stonden in het teken van juridisch getouwtrek: terwijl Slater en Wikimedia ruzieden over de foto, klaagde PETA, in naam van de aap, Slater aan wegens auteursrechtschending. Die laatste zaak, zo legt This American Life helder uit, stond deels in het teken van een hoger doel, namelijk: ervoor zorgen dat dieren überhaupt iets te zoeken hebben in de rechtszaal.

Het hogere doel: ervoor zorgen dat dieren überhaupt iets te zoeken hebben in de rechtszaal

Voor de wet zijn mensen ‘personen,’ maar vallen dieren in de categorie ‘goederen’: ze hebben geen rechtspersoonlijkheid en kunnen dus niet via de rechter om gerechtigheid vragen. Naast PETA probeert ook de organisatie The Nonhuman Rights Project om de rechtspersoonlijkheid van dieren erkend te krijgen, onder meer door namens een aantal chimpansees beroep te doen op het habeas corpus.

Vooralsnog eindigen dit soort zaken steeds in 0-1 voor het dierenrijk, of anders in een schikking of het zoveelste beroep. Maar er hoeft er maar één te lukken en het juridische onderscheid tussen mens en dier staat volledig op zijn kop, schreef ik vorig jaar in een verhaal over de rechtspositie van dieren.

Dat verhaal was onderdeel van een serie die ik samen met Anoek Nuyens maakte, over het einde van de mens als maat der dingen. Het onderscheid tussen mens, ding en dier, zo leerden wij, wordt steeds kunstmatiger. Hoe vertaalt die wetenschap zich naar de rechtbank?

Van wie is een foto?

De Monkey Selfie-zaak gaat niet alleen over het onderscheid tussen mensen en andere dieren, maar heeft ook met de aard van de fotografie (en het fotograferen) te maken. Want of je nou vindt dat het auteursrecht op deze foto aan man of aap toebehoort, over het feit dat intellectueel eigendom überhaupt op foto’s van toepassing is wordt doorgaans niet getwist.

Dat is niet altijd zo geweest. Eén van de vele redenen dat ik deze podcast zo leuk vind, is dat hij aansluit bij een andere grote interesse van mij: fotografiegeschiedenis. In het Amerika van de negentiende eeuw eigenden kranten, illustratoren en allerhande reclamemakers zich geregeld foto’s toe die ze niet zelf hadden gemaakt.

Wanneer fotografen daar een zaak over aanspanden, dan was het oordeel van de rechter meestal meedogenloos: namelijk, dat fotografie niet onder het auteursrecht viel.

Het hele idee van auteursrecht veronderstelde immers een auteur, iemand die creatief, scheppend, kunstzinnig bezig was. En fotografen waren geen auteurs: ze drukten alleen maar op een knopje, de zon en de camera deden al het werk. Daar was niets creatiefs aan.

Fotografen drukten alleen maar op een knopje. Daar was niets creatiefs aan

Dat veranderde pas in 1884, toen het Amerikaanse Hooggerechtshof moest oordelen in een zaak die de New Yorkse societyfotograaf Napoleon Sarony had aangespannen wegens auteursrechtschending op een portret dat hij maakte van Oscar Wilde.

De tegenpartij herhaalde het bekende verhaal dat fotografen geen auteurs waren, en foto’s geen kunstwerken, en fotografie geen kunst. Toch niet, zei de rechter daarop: dit portret van Wilde laat zien dat een foto wel degelijk een vorm van kunst kan zijn, – en dus aan auteursrecht onderhevig.

Die beslissing was niet alleen belangrijk voor de financiën van menig negentiende-eeuws fotograaf, maar gold ook als een erkenning, vanuit de hoogste gerechtelijke kringen, van de artistieke status van fotografie.

En wat maakt iemand een auteur?

Inmiddels twijfelen we er niet meer aan dat fotografie, naast alles wat het nog meer is, ook een vorm van kunst is. Net zomin als we eraan twijfelen dat foto’s ‘van’ iemand zijn – zelfs de meest casual selfies op Facebook vallen onder het auteursrecht.

Met de Monkey Selfie is nu een even komische als serieuze vervolgvraag gesteld: namelijk, of dieren ‘auteurs’ kunnen zijn.

Hoe we die vraag beantwoorden zal veel zeggen over, en misschien ook bepalend zijn voor, hoe wij dieren zien.

Ik ben benieuwd naar de volgende rechtszaak die dit als thema heeft.

Correctie 17.11.17: In een eerdere versie van dit stuk stond dat de foto gepubliceerd was onder een Wikimedia Commons License. Dat klopt niet – er bestaat niet zoiets als een Wikimedia Commons License, wel een Creative Commons License – en sowieso behoort de foto volgens Wikipedia zonder restricties tot het publieke domein.

Meer hierover?