De zaak ‘Pizzagate’ – of hoe nepnieuws en complottheorieën hun weg vinden naar een breed publiek
Het geweersalvo dat een Hillary Clinton-hater eind 2016 afvuurde in een pizzeria in Washington laat zien hoe nepnieuws en zelfs de meest bizarre complottheorieën weerklank vinden bij een breed publiek. Wie waren verantwoordelijk voor ‘Pizzagate’? Een reconstructie.
Op een zondagochtend in december 2016 trekt huisvader Edgar Welch (28) de deur achter zich dicht om gewapend met revolver en machinegeweer een onbekend aantal kinderen te bevrijden uit de klauwen van een satanisch pedoseksueel genootschap onder leiding van Hillary Clinton, in de kelder van pizzeria Comet Ping Pong in Washington D.C.
Na een autorit van viereneenhalf uur is Welch ter plaatse. Hij stuurt verschrikt bezoek en personeel de tent uit en jaagt drie kogels door een in zijn ogen verdachte deur. Twintig minuten later loopt Welch onverrichter zake de zaak uit. De politie wacht hem op. Hij krijgt vier jaar cel.
Welch trof helemaal geen kindseksslaven aan. En ook geen spoor van Hillary’s satanisch pedoseksueel genootschap. Welch was zelf slachtoffer. En wel van een complottheorie geboren in de krochten van het internet. ‘Pizzagate.’
Iemand moest iets doen
De satanische Hillary-complottheorie Pizzagate circuleerde toen anderhalve maand op social media. Al die tijd had Welch zich thuis opgevroten over de kinderen in die pizzakelder. Iemand moest toch iets doen? Inmiddels geldt Welch’ handelen als hét tekstboekvoorbeeld van het gevaar van complottheorieën en fake news.
Waarom verspreiden mensen dit soort destructieve onzin?
Er is een belangrijk verschil tussen complottheorieën en fake news: de intentie van de verspreider. Mensen die complottheorieën verspreiden, doen dat veelal uit volle overtuiging, ze geloven in wat ze zeggen. Mensen die fake news verspreiden, weten dat wat ze verspreiden niet klopt, maar doen dat uit economisch of politiek gewin.
Dit onderscheid is natuurlijk niet altijd zwart-wit. Als je, zoals ik, extreme politieke bewegingen wilt begrijpen – van rechts én links – is het van belang te snappen hoe fake news wordt ingezet – naast al dan niet bestaande complottheorieën.
Dan wil je weten: wie willen ze mobiliseren met dit nepnieuws? Op welke complottheorieën haakt het in? En hoe vonden deze absurde ideeën hun weg naar een breed publiek en, in sommige gevallen, naar de politiek?
Pizzagate is geen losstaand incident, maar maakt deel uit van een patroon. Een patroon dat zich niet alleen voordoet in de VS, maar ook aan deze kant van de Atlantische Oceaan.
Eerst even over de geboorteplaats van Pizzagate
Pizzagate ontstond op 4chan.* Op dit forum – zelf spreken ze van een ‘imageboard’ – delen gebruikers anoniem plaatjes. De daarbij gevoerde gesprekken gaan over alles wat een mens maar interesseren kan: van manga tot Pokémon-games, van technologie tot origami en van porno tot paranormale verschijnselen.
Twee ‘boards’ van 4chan zijn berucht. Het meest bezochte board is ‘/b/’, ook wel ‘random’ genoemd, waar vooral veel ranzigheid, rauwe grappen en naaktfoto’s te vinden zijn. Hier mag zo’n beetje alles. Dan is er het board ‘/pol/’, wat staat voor ‘politically incorrect’: die naam spreekt voor zich. De sfeer is er vooral erg anti. Anti-feministisch, anti-islamitisch, antisemitisch, anti-homo, anti-progressieven, anti-diversiteit.
De toon op beide boards is hard en ironisch. Je weet niet wie er aan het woord is – de gebruikers worden niet voor niets ‘anons’, anoniemen, genoemd – en je weet niet of de afzenders menen wat ze zeggen. Desondanks gaat er een enorme invloed uit van 4chan. Het is de geboorteplaats van veel memes. Ook de protestbeweging Anonymous is er ontstaan. En tegenwoordig is het de thuishaven van de Alt-rightbeweging en een bron van veel rechts-extremistische memes en propaganda.
In die mengeling van anonimiteit, rechts-extremisme, ironie en bittere ernst zag ook Pizzagate het licht
In die mengeling van anonimiteit, rechts-extremisme, ironie en bittere ernst zag ook Pizzagate het licht. En we weten inmiddels precies wanneer: op 2 november 2016 om 22:17:20 uur.
Onderzoekers van het Digital Methods Initiative* van de Universiteit van Amsterdam – met wie ik geregeld samenwerk – brachten de geboorte van deze complottheorie, en wat er tijdens de eerste 26 uur daarna mee gebeurde, nauwgezet in kaart. Aansluitend keek ik hoe Pizzagate als politieke munitie werd ingezet in de strijd tussen Donald Trump en Clinton, en hoe de theorie zich verspreidde via Reddit, Facebook, Twitter en YouTube, aangezwengeld door activisten, media en politici, zoals blijkt uit de reconstructie die volgt.
Daar gaan we. Om Pizzagate te begrijpen, moeten we een paar maanden eerder beginnen dan de dag van de beschieting, bij een anon op 4chan die zich voordoet als klokkenluider van de FBI.
2 juli 2016
‘FBIAnon’ meldt zich op 4chan met een bizar verhaal. Hij zegt dat hij onderzoek doet naar de Clinton Foundation. Die zou goede werken verrichten in ruil voor... kinderen. FBIAnon houdt een vraaggesprek met andere gebruikers op 4chan. ‘Heeft Hillary seks met ontvoerde kinderen’, vraagt een anon. FBIAnon antwoordt bevestigend.
6 oktober 2016
WikiLeaks lekt een stortvloed aan e-mails over de campagneactiviteiten van de Democratische Partij, afkomstig van John Podesta. Hij is oud-stafchef van president Bill Clinton en op dat moment campagneleider van Hillary. Het is een maand voor de presidentsverkiezingen en op verschillende fora, zoals 4chan en r/The_Donald (een pro-Trumpkanaal op Reddit) kammen gebruikers de duizenden e-mails door op zoek naar belastende informatie die Trump bij zijn campagne kan helpen.
13 oktober 2016
Op 8chan wordt voor het eerst een e-mail van Podesta genoemd die als onderwerp ‘pizza.jpg’ heeft. Er moet een foto zijn, zo speculeren de anons, maar ze komen er niet achter welke foto dat is of wat deze mail te betekenen heeft. De discussie bloedt snel dood.
29 oktober
Iets meer dan een week voor de verkiezingen schrijft ene Carmen Katz op Facebook dat de Clintons onderdeel zijn van een seksgroep waar ook miljardair Jeffrey Epstein toe zou behoren. Die is in 2008 veroordeeld voor seks met een minderjarige prostituee. Volgens Katz heeft ook Hillary een voorkeur voor seks met minderjarige meisjes. ‘We hebben het hier over een internationaal seksnetwerk dat kinderen tot slaaf maakt.’
30 oktober
Een dag later wordt deze Facebookpost door een Twitterbot opgepakt en verspreid. @DavidGoldbergNY twittert een screenshot van Katz’ post en schrijft erbij: ‘Ik heb hetzelfde gehoord van mijn maatjes bij de NYPD. De komende dagen worden interessant!’
2 November om 22:17
Op 4chan wordt voor het eerst een verband gelegd tussen de geruchten over het pedoseksuele genootschap en het pizzamailtje. Een anon heeft in de bijlage een foto van twee vrouwen en een meisje gevonden die pizza aan het eten zijn.
In de discussie wordt geopperd dat ‘pizza’ een codewoord is voor seks met jonge meisjes. Ook wordt er een link gelegd met de vliegreizen van Jeffrey Epstein, die inmiddels de ‘lolita express’ heten.
22:47
Een anon legt een link naar het eerdere bericht op 8chan over de pizzagatemail van Podesta, wat als een bevestiging wordt opgevat dat er meer aan de hand is.
Ook op r/The_Donald – met bijna 600.000 leden – zijn ze het pedoseksuele genootschap op het spoor. Rond middernacht claimt een redditor het bewijs te hebben voor het bestaan ervan. Er wordt nog geen verband gelegd met de pizzadiscussie op 4chan.
12:05
Anons op 4chan zijn er inmiddels van overtuigd dat het misbruik van kinderen al zeker sinds 2004 loopt. De Clintons zouden kinderen hebben gestolen uit getroffen landen na de tsunami in de Indische Oceaan. Ook zouden kinderen van Noord-Koreaanse overlopers worden misbruikt.
01:15
Comet Ping Pong wordt genoemd. De pizzatent wordt af en toe gebruikt voor fondsenwervingsfeestjes van Democraten. Anons denken dat zo’n ‘pizzaparty’ eigenlijk een orgie was.
04:00
Op r/The_Donald wordt door amateurspeurders voor het eerst een link gelegd naar het speurwerk op 4chan.
04:19
Er gaan steeds meer anons zich met de zoektocht naar ‘de waarheid’ bemoeien. Ze maken een gezamenlijke pastebin aan. Eigenaar van Comet Ping Pong, James Alefantis, wordt genoemd. Net als David Brock, een politieke consultant voor de Democratische Partij.
05:14
4chan linkt voor het eerst naar r/The_Donald. Er vindt steeds meer kruisbestuiving plaats tussen de webfora.
05:20
Meerdere anons buigen zich over de logboeken van Epsteins vliegtuig. Ook wordt er een link gelegd tussen Laura Silsby en de Clintons. Silsby werd in 2010 gearresteerd omdat ze illegaal kinderen uit Haïti naar de VS probeerde te brengen. Deze anons gaan hiermee aan de slag en combineren dat met ‘bewijs’ dat op r/The_Donald is verzameld.
10.11
Er wordt al nagedacht over hoe deze informatie strategisch in te zetten. Een anon start een pastebin voor ‘memetic warfare’. Er wordt uitgelegd hoe je memes moet inzetten en hashtags moet kapen, zoals #worldseries, om zo in gesprekken van andere twitteraars terecht te komen.
15.30
De hoeveelheid informatie loopt sommige anons over de schoenen. Ze beginnen infographics en screenshots te combineren om het overzicht op de informatieverzameling te houden. Die graphics worden continu geüpdatet en uitgebreid met nieuwe informatie.
15.23
Redditors van r/The_Donald vragen op 4chan hulp om meer informatie te vinden. Er wordt steeds meer tussen platforms samengewerkt en acties worden gecoördineerd.
15.42
Anons proberen geheime codewoorden in de e-mails van Hillary’s campagneleider John Podesta te vinden. Ze komen voorlopig tot deze conclusies:
pizza = female
hotdog = male
cheese = young female
pasta = young male
15:50
Een deel van de complottheorie krijgt ineens een veel groter bereik. Infowars, de YouTube-zender van complotdenker Alex Jones, verspreidt een filmpje* over het vermeende pedofiele netwerk. Dit item is grotendeels gebaseerd op de discussies op r/The_Donald. Er wordt nog geen melding gemaakt van de pizzadiscussies op 4chan.
17.13
Anons breken zich het hoofd over de betekenis van ‘Hawaï Pizza’ in een mailtje van Podesta. Zou dat slaan op een pedonetwerk op Hawaï? Ook wordt gezocht naar het ‘orgie-eiland van Jeffrey Epstein.
20.41
Anons vragen hulp van cryptografen. Die moeten zich buigen over de mogelijke codetaal in de mails.
23.24
Voor het eerst valt de term ‘spirit cooking’. WikiLeaks onthult een nieuwe lading e-mails van John Podesta. Die bevat ook een uitnodiging van kunstenares Marina Abramovic, waarin ze Podesta uitnodigt voor ‘spirit cooking’. Ze verwijst hiermee naar een oud kunstproject van haar. Hiermee krijgt de discussie op 4chan een occulte, satanische lading.
Ongeveer 26 uur na de eerste suggestie op 4chan zijn de fundamenten van de complottheorie gelegd. Samengevat: een groep invloedrijke Democraten weet op slinkse manieren aan gestolen kinderen te komen die vervolgens worden misbruikt, en mogelijk vermoord, in de kelders van Comet Ping Pong als onderdeel van een satanisch ritueel.
In de volgende dagen ontdekt een aantal rechtse vloggers, activisten en journalisten deze theorie en verspreidt haar, daags voor de presidentsverkiezingen, om Hillary Clinton en haar campagne zwart te maken en Donald Trump te steunen.
4 november
Comet Ping Pong en winkeliers in de omgeving krijgen de eerste bedreigingen binnen. Dezelfde dag verschijnt er een filmpje* op het Next News Network (ruim 600.000 abonnees) op YouTube over ‘Pizzagate’.
03:00
Het Twitteraccount @spiritcooking wordt actief. Het is onduidelijk wie achter dit account zit, maar de persoon retweet alles wat te maken heeft met spirit cooking. Een paar minuten later noemt WikiLeaks spirit cooking in een tweet.
9:46
De Republikeinse afgevaardigde Steven Smith (52.000 volgers) tweet over spirit cooking. De complottheorie begint de mainstreammedia te bereiken. Tv-persoonlijkheid Sean Hannity (3,5 miljoen volgers) van Fox News tweet er ook over.
De populaire complotdenker en Alt-right-activist Paul Joseph Watson (833.000 volgers) tweet ’s ochtends over spirit cooking als satanisch ritueel waaraan Hillary Clinton zou meedoen. Hij zal daar nog vaak op terugkomen in de dagen die volgen. Een paar uur later uploadt hij een filmpje* op YouTube (1,2 miljoen abonnees) over de satanische aard van John Podesta.
11:49
Mike Cernovich (400.000 volgers) en Lauren Southern (358.000 volgers), beide populaire Alt-right-activisten, tweeten over spirit cooking. Om iets voor acht uur ’s avonds verspreidt acteur James Woods (1,35 miljoen volgers) een van de eerste spirit cooking memes. Het Twitteraccount @spiritcooking gaat ook los met de memes.
6 november
YouTubekanaal Black Pilled (27.000 abonnees) verspreidt een video* over Pizzagate. De video wordt meer dan een half miljoen keer bekeken.
8 november
Verkiezingen. Trump wint.
De populaire Alt-rightactiviste Brittany Pettibone (132.000 volgers) tweet over Pizzagate en spoort in een YouTube-filmpje* mensen aan vooral door te blijven zoeken.
16 november
Alt-rightactivist Jack Posobiec (296.000 volgers) zendt live met zijn smartphone uit in Comet Ping Pong. Hij zegt nieuwsgierig te zijn naar de geruchten en probeert enkele afgesloten ruimtes binnen te komen. Uiteindelijk wordt hij door het personeel vriendelijk, doch dringend uit het restaurant gezet. Rond deze tijd beginnen ook de reguliere media over Pizzagate te berichten en dan met name over de bedreigingen aan het adres van Comet Ping Pong.
23 november
Reddit vindt het mooi geweest en sluit de subreddit r/pizzagate, die voortkwam uit r/The_Donald, omdat er privé-informatie van mensen wordt onthuld. Op dat moment heeft de subreddit 20.000 abonnees.
4 december
Edgar Welch loopt met een doorgeladen machinegeweer Comet Ping Pong binnen, op zoek naar misbruikte kinderen.
Pizzagate is bizar, maar ook normaal
De Pizzagate-affaire klinkt universitair docent Jelle van Buuren (Universiteit Leiden) bekend in de oren. Althans, hij weet goed hoe complottheorieën zich online verspreiden en sommige mensen tot extreem gedrag aanzetten. Jarenlang onderzocht hij de relatie tussen complottheorieën en systeemhaat.
Hiervoor ploeterde hij zich door de bijdragesecties op schimmige Nederlandse fora en complotsites, maar hij spitte ook reguliere media en Kamerstukken door op zoek naar complottheorieën die de ‘mainstream’ hadden gehaald. In een Amsterdams café nemen we het verloop van Pizzagate door. Vier dingen vallen hem op.
Het eerste is de rol die mensen met gezag spelen, mensen die hij ‘certificerende actoren’ noemt. ‘Er zijn ontzettend veel complottheorieën en de meeste daarvan blijven in de marge’, zegt hij. Als complottheorieën wél maatschappelijk of politiek invloed hebben, komt dat meestal doordat ze worden opgepikt, bevestigd en verspreid door mensen met gezag.
Als NRC over een complottheorie schrijft, heeft dat een heel ander effect dan wanneer een complotdenker als Micha Kat dat doet
‘Als NRC Handelsblad bijvoorbeeld over een complottheorie schrijft, heeft dat een heel ander effect dan wanneer een complotdenker als Micha Kat dat doet.’ Pizzagate kon uit de krochten van 4chan ontsnappen doordat bekende activisten, vloggers en journalisten erover begonnen te berichten. Langzaamaan gingen ook de reguliere media erover schrijven.
Het tweede wat hem opvalt, is wie in dit geval gezaghebbend is. ‘Dat waren niet de oude media, maar vooral de nieuwe gezichten van de Alt-right. Die hebben een enorm bereik gekregen. Tot voor kort waren die mensen echte randfiguren.’ De media, als hoeders van de waarheid, hebben er dus flinke concurrentie bij gekregen.
Drie, de enorme versnelling waarmee complottheorieën zich ontwikkelen en verspreiden. ‘Je ziet de kracht van de onderliggende gemeenschap. Het zijn mensen die veel technische expertise hebben, of heel goed weten hoe digitale media werken.’
Met beperkte middelen weten een paar figuren op 4chan en op Reddit allerlei publieke documenten te verzamelen en te analyseren. Met knip- en plakwerk maken ze infographics. Ook bespreken ze hoe effectief de boodschap verspreid moet worden onder ‘normies’, het gewone volk dat niet op die platforms zit.
Complottheorie als politiek wapen
Wat ten slotte opvalt, is hoe deze theorie als politiek wapen wordt ingezet. ‘Dat zie je vaker terug. Complottheorieën sluiten vaak aan bij ideeën die gangbaar zijn bij populisten.’ Populisme kenmerkt zich door een geloof in een homogene elite die doelbewust haar eigen belangen najaagt ten koste van het eveneens homogene ‘zuivere volk’.
Ook gebruiken populistische politici geregeld complottheorieën voor politieke doeleinden. Donald Trump verspreidt geregeld beschuldigingen die rechtstreeks afkomstig zijn uit de gelederen van complotdenkers, zoals dat er drie miljoen illegalen op Clinton hadden gestemd of dat Barack Obama niet in de VS zou zijn geboren.
De Hongaarse premier Viktor Orbán verspreidt allerlei onzin over de (Joodse) financier George Soros. En in Nederland leeft binnen de gelederen van de PVV en het Forum voor Democratie het idee dat de linkse (Europese) elite doelbewust islamitische migranten naar Europa haalt om de beschaving hier kapot te maken. Bij DENK, tot slot, denken ze dat de media, als een soort homogene entiteit, erop uit zijn om de partij kapot te maken.
Hoe dan ook, dat dit soort nepnieuws van populisten een gevoelige snaar raakt bij complotdenkers, komt volgens Van Buuren doordat populisten en complotdenkers elkaar vinden op onderliggende thema’s als het wantrouwen tegen de elite, de afkeer van het systeem, de media en het establishment en de goedheid van het ‘zuivere volk’.
Die link met populistisch nepnieuws is iets dat ook sociaal-psycholoog Jan-Willem van Prooijen (Vrije Universiteit Amsterdam) in zijn onderzoek terugziet: mensen die tot de politieke extremen behoren, zijn meer geneigd in complottheorieën te geloven dan mensen uit het politieke midden. *
De paradox: complotdenkers koppelen onzekerheid over hun positie in de wereld aan een krachtig geloof in het eigen gelijk
Dat heeft veel te maken met een paradox die terug te vinden is bij aanhangers van partijen en bewegingen aan de politieke flanken: onzekerheid over de wereld en de eigen positie daarin, gekoppeld aan een krachtig geloof in het eigen gelijk en vijandschap jegens ‘de ander’. Wat mensen naar de politieke extremen drijft, trekt mensen ook aan in complottheorieën, is de gedachte.
Uit Van Prooijens onderzoek blijkt ook dat het niet uitmaakt voor iemands gevoeligheid voor complotdenken of hij zich uiterst links of uiterst rechts in het politieke spectrum bevindt.
‘We geloven links en rechts in andere theorieën’, zegt Van Prooijen op zijn werkkamer aan de Vrije Universiteit. ‘Links ziet vaak complotten waarbij de Verenigde Staten, multinationals of het kapitalisme betrokken zijn. Rechts richt zich meer tegen de islam, de intellectuele elite en klimaatverandering.’
Zowel bij links als rechts populair
Veel complottheorieën zijn zowel bij uiterst links als bij uiterst rechts populair. Zeker sinds de financiële crisis wordt aan beide kanten beschuldigend gewezen naar internationale Joodse bankiers, de Bilderberg-groep en de Europese Unie als zondebokken die parasiteren op de gewone burger.
Die sterke link met het populisme betekent dat er in Noordwest-Europa en de VS relatief veel rechtse complottheorieën te vinden zijn. Het rechts-populisme is hier en in de Verenigde Staten nu eenmaal veel sterker dan het links-populisme, wat je weer meer vindt in Zuid-Europa en Latijns-Amerika. Maar bij beide, zo benadrukt Van Prooijen, vind je relatief veel complotdenkers terug.
Meestal zijn die complotten hier niet zo bizar als Pizzagate, maar sommige zijn wel zeer hardnekkig. Want ook dat is een belangrijke eigenschap van veel theorieën: de thema’s blijven vaak hetzelfde - bijvoorbeeld dat van een kwaadaardige elite - maar het verhaal eromheen past zich aan. Zo blijven complottheorieën maar in leven, zij het in iets andere gedaante.
Het staartje: The Storm
Dat geldt ook voor Pizzagate. Hoe bizar deze theorie ook was en hoezeer ze ook gedebunkt is, Pizzagate is nog niet voorbij. Nog altijd duiken filmpjes en artikelen op die ‘de waarheid’ over dit complot verkondigen. Maar de aandacht ervoor is marginaal. De energie van de complotdenkers en de Alt-rightbeweging gaat inmiddels zitten in een theorie die rechtstreeks uit Pizzagate lijkt te zijn voortgekomen, maar die nog veelomvattender is: The Storm.
Deze complottheorie houdt nu de gemoederen bezig op de sites waar extreemrechts zich tegenwoordig ophoudt: 4chan, 8chan, The_Donald op Reddit en op Gab, de extreemrechtse variant van Twitter.
The Storm verwijst naar een grote gebeurtenis die volgens de complotdenkers op stapel staat. Speciaal FBI-onderzoeker Robert Mueller doet volgens hen geen onderzoek naar de mogelijke samenzwering tussen Rusland en de mensen die verantwoordelijk waren voor de Trump-campagne, maar naar hooggeplaatste Democraten. Zij zouden deel uitmaken van een omvangrijk pedofilienetwerk. De Clintons, de Obama’s: ze zijn allemaal schuldig en zullen binnenkort gearresteerd worden.
De Clintons, de Obama’s: ze zijn allemaal schuldig en worden binnenkort gearresteerd, meldt Q
Stukje bij beetje worden deze verzinsels gedaan door iemand die zich Q noemt, verwijzend naar de letter die bij sommige Amerikaanse overheidsdiensten wordt gebruikt om zeer geheime informatie te classificeren.
In november begon Q op ‘/pol/’, het politiek incorrecte kanaal van 4chan, informatie te ‘lekken’. Inmiddels deelt hij zijn kennis op 8chan. Niemand weet wie Q is en aangezien iedereen op 4chan en 8chan anoniem post, kan iedereen zich als Q voordoen (wat ook veel gebeurt).
Net als Pizzagate wordt The Storm uit de internetkrochten getrokken door een aantal toonaangevende (extreem)rechtse vloggers, bloggers en, bovenal, meestercomplotdenker en radiopresentator Alex Jones (2,2 miljoen abonnees op YouTube). Inmiddels tweet actrice Roseanne Barr, die sinds kort weer haar oude populaire sitcom Roseanne tot leven heeft gewekt, ook over Q. Ook zij is een believer (en Trump-fan).
Vandaar dat het antiracismebureau Southern Poverty Law Center (SPLC) de ontwikkelingen van Q op de voet volgt.* Volgens het SPLC gaan extreemrechtse haatgroepen met dit soort theorieën aan de haal om tegen het establishment te vechten, maar ook om nieuwe leden te werven en zich te onderscheiden van de andere groepen die online actief zijn.
Kortom: dit is zo’n complottheorie die de komende tijd weer tot nieuw wangedrag van ‘believers’ kan leiden. We zijn gewaarschuwd.
Dit artikel is onderdeel van een langlopende serie over extreme politieke bewegingen. Deze serie wordt gesteund met een financiële bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.* Speciale dank aan Daniel Bach, Emilija Jokubauskaite en Marc Tuters van het Digital Methods Initiative. Meer informatie over dit soort onderzoek vind je bij OIlab.
Meer lezen?
Zakelijk lidmaatschap
Steun ons en vraag direct een zakelijk lidmaatschap aan, dit kan al vanaf 5 medewerkers.
