Niets slechter voor je relatie dan denken dat je elkaar kent

Speak to me in French...

Helemaal aan het einde van een aflevering van de relatietherapiepodcast Where Should We Begin horen we het een vrouw fluisteren tegen haar man, Scott. Het is het teken waarop de geremde Scott zijn zwoele en onverschrokken Franse alterego Jean Claude mag laten verschijnen.

Jean Claude hoeft maar een paar Franse woorden uit te spreken of zijn vrouw (haar naam wordt niet genoemd) begint opgewonden te giechelen. In het dagelijks leven moet ze niets hebben van de onzekere avances van Scott, maar zodra hij in Jean Claude verandert…

Het stel zit op de bank bij de Belgisch-Amerikaanse relatietherapeut Esther Perel. Ze zijn gelukkig met elkaar, er is liefde te over, maar seks hebben ze zelden. ‘Het is alsof ik mijn broer kus,’ zo vat Scotts vrouw de problematiek samen.

Perel (1958), met haar decennialange ervaring als relatietherapeut, voelt onmiddellijk aan dat er iets moet worden doorbroken in deze dynamiek. Ze nodigt de vrouw uit om haar ogen gesloten te houden gedurende de sessie en ze moedigde Scott aan om Frans te praten – comme Jean Claude.

Als het verlangen verdwenen is

Het is de bedoeling dat de vrouw haar man op een nieuwe manier ziet, legt Perel de luisteraar uit. We hebben de neiging te blijven hangen in de rollen die we spelen, in de manier waarop we onszelf en elkaar zien. Een stel dat al zo lang bij elkaar is, kan elkaars teksten dromen. Rollenspel kan helpen om uit dat nauwe perspectief te stappen.

Perel ziet veel stellen zoals Scott en zijn vrouw, mensen in langdurige relaties die van elkaar houden, maar niet (meer) naar elkaar verlangen. Het is haar expertise om dat verlangen nieuw leven in te blazen.

Daarbij draait het niet om speeltjes, lingerie en ingeplande dates. Goede seks is ook geen kwestie van vaker. Seks is überhaupt een te nauwe definitie als het gaat om een bevredigend liefdesleven, schrijft Perel in haar eerste boek, Mating in Captivity: Unlocking Erotic Intelligence .

Seks is een te nauwe definitie als het gaat om een bevredigend liefdesleven, schrijft Perel

Veel meer draait het om wat ze ‘erotische intelligentie’ noemt – het vermogen om seksualiteit te cultiveren in onze verbeelding – die alles te maken heeft met de wezenlijk menselijke behoefte aan autonomie en avontuur, vernieuwing en speelsheid.

Behoeftes die onlosmakelijk verbonden zijn met onze bredere ontwikkeling als mens en die in moderne relaties vaak op gespannen voet staan met die andere wezenlijke verlangens: verbondenheid, veiligheid, huiselijkheid.

Die tegenstelling tussen huiselijkheid en erotische energie staat centraal in al het werk van Esther Perel.

In haar nieuwe boek The State of Affairs: Rethinking Infidelity neemt ze het controversiële standpunt in dat vreemdgaan niet altijd een kwestie is van zwakte en verraad. Het hoeft ook niet altijd het einde van een relatie te betekenen. Integendeel, een affaire kan een uitgebluste relatie een nieuwe impuls geven.

Liefde is rommelig

Perels TED-talk The Secret to Desire in Long-term Relationships, is 11 miljoen keer bekeken, haar boeken zijn internationale bestsellers en haar podcast wordt in 180 landen beluisterd. Ze spreekt negen talen en werkt over de hele wereld met stellen uit verschillende culturen. ‘Een culturele hybride’ noemt ze zichzelf.

Engels spreekt ze met een Frans accent, dat onmiskenbaar deel uitmaakt van haar allure. Als ze halverwege de sessie met Scott en zijn vrouw Non, Je Ne Regrette Rien van Edith Piaf begint te zingen, is het ijs definitief gesmolten.

Tegen mij spreekt ze Nederlands, met een even onweerstaanbare Vlaamse tongval – moeiteloos, niet bang om fouten te maken. Ze zit tegenover me in de lobby van het Ambassade Hotel, klein, gewikkeld in een grote sjaal, die ze halverwege het gesprek zal hebben afgegooid om op het puntje van haar stoel te gaan zitten, wijdbeens, geestdriftig gebarend en met twinkelende ogen.

Ze houdt van concrete antwoorden, zegt ze. Tegelijkertijd wantrouwt ze de Amerikaanse hang naar simplificatie, efficiënte oplossingen en snelle oordelen – liefde is rommelig. Hoor je haar aan het werk (in haar podcast, bijvoorbeeld), dan zoekt ze zo snel mogelijk de nuance op.

Wat je gezin met je seksleven te maken heeft

Wie met een erectiestoornis aankomt, loopt zo de kans dat het binnen afzienbare tijd over zijn moeder gaat. De eerste plaats waar je over liefde en relaties leert, is immers je oorspronkelijke gezin.

Perels eigen ouders hebben haar visie onmiskenbaar gevormd, schrijft ze in Mating in Captivity. Ze groeide op in Antwerpen in een Joods gezin. Haar ouders overleefden de concentratiekampen en hielden daar een enorme levenslust en een ijzeren wil aan over om van elke dag het beste te maken. Ze cultiveerden vreugde.

Perel voelde aan dat ze een diep begrip hadden van erotiek in de breedste zin van het woord, zoals ze die in haar boek gebruikt: levenslust, een weg naar vrijheid.

Als je een partner kiest, kies je een verhaal. Een nieuw verhaal geeft hoop en een gevoel van nieuwe mogelijkheden

Uit wat voor familie je komt is cruciaal voor de verhalen die je jezelf vertelt, denkt Perel. Zoals Scott, die, zo blijkt tijdens de sessie, zichzelf als kind van een claimende moeder een leven lang heeft verteld dat hij geen seksueel persoon is.

Om zulke ingesleten verhalen draait het in Perels therapie – herkennen wat ze zijn en proberen ze te veranderen. ‘We leven in verhalen,’ zegt ze, ‘verhalen bepalen in hoge mate onze ervaring. Als je een partner kiest, kies je een verhaal. Een nieuw verhaal geeft hoop en een gevoel van nieuwe mogelijkheden.’

Zijn er verhalen die ze steeds ziet terugkeren? ‘Ik zal altijd verlaten worden,’ somt ze op, ‘men gaat nooit van me houden, ik ben niet waardevol… de meeste verhalen hebben te maken met zelfwaardering, onze behoefte om te hechten en onze angst om verlaten te worden.’

Hoe een ideaalbeeld in de weg kan zitten

Maar het zijn niet alleen onze ouders aan wie we verhalen overhouden. Wat de maatschappij en de cultuur voorschrijven speelt ook een rol. ‘Als het over relaties gaat,’ zegt Perel, ‘is een veelgehoord verhaal dat iemand zich eenzaam voelt in een relatie, terwijl het moderne ideaalbeeld van een relatie is dat je je nooit eenzaam zal voelen.’

‘Ook rond seks bestaan allerlei actuele verhalen. Vroeger had je seks om acht kinderen te krijgen, inmiddels draait het om genieten en je verbonden voelen en dat moet dus ook zo zijn. ‘Ik hou van je, maar ik verlang niet meer naar je’ behoort nu dan ook tot de meest gehoorde probleemverhalen.’

Beloftes, verwachtingen. De moderne ‘ideologie van liefde’, schrijft voor dat een partner tegelijkertijd je anker, je beste vriend én je vurige geliefde moet zijn. Dat is een enorme last voor één persoon, vindt Perel – bovendien zijn het vaak tegenstrijdige verlangens.

We hebben tegenwoordig haast religieuze verwachtingen van de liefde; teleurstelling is bijna onvermijdelijk.

Ik hou van je, maar ik verlang niet meer naar je’ behoort nu dan ook tot de meest gehoorde probleemverhalen

‘Vorig jaar heb ik een aantal huwelijken bezocht om de geloften te registreren,’ zegt Perel. ‘Het is ongelooflijk wat mensen elkaar beloven!’

‘Ik beloof je trouw, respect en zelfontplooiing,’ citeert ze in haar boek een bruid. ‘Ik zal niet alleen je successen vieren, maar zal des te meer van je houden vanwege je mislukkingen.’

‘Wat een opgave,’ verzucht de therapeut, ‘hoe meer ze opsommen, hoe meer ik me afvraag of die lijst hun huwelijksreis zal overleven.’ Ze is dan ook begonnen met het coachen van jonge stellen in het opstellen van hun huwelijksgeloften.

‘Begin gewoon maar eens met zeggen: ik ga je heel vaak teleurstellen, en soms ga ik daar zelfs verantwoordelijkheid voor nemen.’

Kun je verlangen naar wat je al kent?

De veeleisende, hedendaagse mens wil in één relatie dus zowel veiligheid en intimiteit als spanning en avontuur, zowel een partner die braaf de afwas doet, als een hete Jean Claude.

Perels analyse van die tegenstrijdigheid laat zich behalve als zelfhulp ook goed lezen als culturele geschiedenis en cultuurkritiek.

Ze citeert even soepel de Franse filosoof Michel Foucault als Marge Simpson – ‘passie is voor buitenlanders en tieners’ – en ze schetst een breed, erudiet kader om onze huidige, westerse omgang met de liefde historisch in te plaatsen.

Zo wijst ze erop dat intimiteit, zoals we dat vandaag kennen – praten, praten, praten – pas een vereiste werd toen het schaarser begon te worden door maatschappelijke verschuivingen. ‘Intimiteit,’ schrijft Perel, ‘is het tegengif bij uitstek geworden voor levens die steeds geïsoleerder zijn.’

We streven er in relaties naar om emotioneel zo dicht mogelijk bij onze geliefden te zijn, ze door en door te kennen en de afstand die er bestaat te overbruggen.

Perel gelooft erin dat veel koppels, in die zucht naar intimiteit en zekerheid, liefde verwarren met samensmelten. Dat is een slecht voorteken voor je seksleven.

Wat als je de ander te goed kent?

Zo spreken Scott en zijn vrouw vloeiend het typisch Amerikaanse therapiejargon, waarin ze elkaar haarfijn kunnen uitleggen wat ze voelen en wat hun trauma’s zijn, maar in die diepe nabijheid schuilt geen erotiek.

Pas als zijn vrouw ontdekt dat Scott ook nog een andere, onbekende kant heeft – in de vorm van een potige, mysterieuze Fransman – is haar interesse gewekt.

‘Om je hartstocht voor een ander te behouden,’ schrijft Perel, ‘moet er wel nog iets te overbruggen zijn. Erotiek vereist twee partijen. Het bloeit in de ruimte tussen jezelf en de ander. Om echt met iemand samen te kunnen zijn, moet je die ruimte en de bijbehorende onzekerheid kunnen tolereren.’

‘Een van de problemen van een langdurige relatie,’ legt Perel mij uit, ‘is dat je het idee kunt krijgen dat je alles van de ander al weet. En heel dikwijls is ontrouw de eerste keer dat je je realiseert dat je je partner toch niet zo goed kent als je dacht.’

Wat overspel voor je relatie kan doen

Dat overspel kan vernietigend zijn en zeer traumatisch, maar Perels nieuwe boek The State of Affairs moet aantonen dat het ook mogelijkheden biedt – zonder het overigens goed te keuren.

‘Ik heb gemerkt,’ zei ze eerder al in een TED-talk over ontrouw, ‘dat veel koppels na een affaire een nieuwe orde vinden en gesprekken hebben met een diepgang en een openheid die ze al jaren niet meer kenden. Partners die hun lust verloren hadden, merkten ineens dat ze weer begonnen te verlangen naar hun geliefde.’

Vooral de realisatie die uit een affaire kan voortkomen dat er altijd een deel van je partner zal zijn dat een mysterie voor je blijft, is waardevol – niet in de minste plaats voor je seksleven.

Wars van dogmatisme

Mysterie, ‘de actieve omgang met het onbekende’ is dus belangrijk. ‘Wat me het meest motiveert,’ antwoordt Perel wanneer ik haar vraag of ze iets wil veranderen aan de wereld, ‘is het bestrijden van rigiditeit, van gevestigde ideeën en vooroordelen. Boven alles ben ik anti-dogmatisch, ik loop rood aan als mensen beweren dat zij de enige waarheid kennen.’

Neem #MeToo: in de VS wil iedereen van haar weten wat haar standpunt is. Het vermoeit haar dat je, voordat je er überhaupt iets over mag zeggen, éérst een volledige disclaimer moet geven met waar je allemaal voor en tegen bent. ‘Ik ben meer geïnteresseerd in wat we kunnen doen aan de status quo die #MeToo heeft blootgelegd,’ zegt ze.

Ik loop rood aan als mensen beweren dat zij de enige waarheid kennen

Wat kunnen we eraan doen? ‘Een nieuw gesprek tussen mannen en vrouwen, dat wil ik faciliteren. Momenteel organiseer ik workshops waarbij mannen aan het woord komen.’

‘Vrouwen zijn er ook, maar die luisteren. Waarover denk je dat die mannen spreken? Niet over hun macht, maar over hun onzekerheid. Dat is het gesprek wat nodig is: de vraag waarom de man zijn onzekerheid probeert op te lossen door op ongepaste manieren zijn macht te laten gelden.’

Haar werk is feministisch, zeker, maar ze is er niet expliciet over. Perel: ‘Ik ben een van de weinige relatietherapeuten die ook door veel mannen gelezen en beluisterd worden. Omdat ik niet oordeel, waarschijnlijk, compassie heb voor hun situatie en bovendien niet denk dat het leven van vrouwen in het Westen per se altijd slechter is dan dat van mannen.’

Waarom geen school voor relaties?

Dat betekent niet dat mannen in Perels praktijk niet aangepakt worden met de haar typerende combinatie van scherpzinnigheid, humor en tough love. ‘Ik vraag het aan bijna alle mannen: tell me something, wanneer is de laatste keer dat je iets leerde over hoe je een goede minnaar kunt zijn? Was het iets anders dan porno?’

‘En vertel me, als je een huis koopt, een nieuwe auto, een aandelenpakket, doe je dan niet eerst uitgebreid onderzoek? Hoe denk je dat je zo zonder onderzoek een relatie kunt overleven? En dan zeg ik: ik zie je over twee weken en dan wil ik dat je minstens drie dingen hebt geleerd over hoe je in een relatie wil zijn.’

Perel: ‘We leren onszelf alles, maar het is nooit bij iemand opgekomen om een school voor relaties te beginnen. Dat heeft er onder meer mee te maken dat relaties eeuwenlang gedefinieerd werden door plicht en regels. Je deed wat je moest doen en niemand vroeg of je dat graag deed.’

Als je geen regels hebt en relaties zo instabiel zijn, heb je alleen gesprekken. Mijn rol is om mensen die gesprekken te helpen voeren

Daartoe in verhouding kenmerkt onze tijd zich door grote verwarring. ‘We hebben zo veel vrijheid, keuzes en onzekerheid dat we ons voortdurend moeten afvragen: wat geloof ik, wat wil ik, wat moet ik doen, wat is belangrijk, wie ben ik? Als je geen regels hebt en relaties zo instabiel zijn, heb je alleen gesprekken. Mijn rol is om mensen die gesprekken te helpen voeren.’

Perel heeft naast haar therapiepraktijk, haar boeken en haar podcast sinds kort ook een trainingsplatform voor relatietherapeuten, Sessions. ‘Maar denk niet dat ik daar de "methode Perel" onderwijs,’ zegt ze, haar antidogmatisme nogmaals benadrukkend. ‘Ik pretendeer niet dat ik de enige juiste manier heb.’

‘Sessions is meer een gecureerde salon waar mensen met elkaar in discussie kunnen. Elke maand interview ik iemand van wie ik veel geleerd heb. Dat zijn mensen die verschillende scholen binnen de psychologie aanhangen. Als ik dus al een model hanteer, dan is het een nieuw model: inclusief, multicultureel en multidisciplinair.’

Meer kunst dan harde wetenschap

Kritiek op haar werk komt dan ook vooral van minder vrijzinnige collega’s die wel degelijk één school aanhangen. Vooral in de hoek van de behoorlijk dominante hechtingstheorie heeft ze in het verleden veel weerstand opgeroepen.

Beroemde relatietherapeuten uit die traditie, zoals de Amerikaanse Sue Johnson, bestrijden bijvoorbeeld Perels claim dat ook mensen in gezonde, hechte relaties soms vreemdgaan.

Daarmee is niet gezegd dat de hechtingstheorie geen rol speelt in het werk van Perel. Ze gebruikt wat ze bruikbaar vindt. Maar het probleem, zegt ze, is dat de hechtingstheorie, die gaat over veiligheid en geborgenheid, tekortschiet op het gebied van seks. ‘Ik werk dikwijls met mensen die perfect gehecht zijn, en toch geen seks hebben.’

Andere critici, vooral uit de hoek van de even alomtegenwoordige neurowetenschappen, menen dat er bar weinig klinisch bewijs bestaat voor wat Perel beweert. De therapeut antwoordt daarop laconiek dat er momenteel verschillende mensen promoveren op haar werk. Maar het lijkt haar er vooral niet zo veel toe te doen.

Wanneer ik Perel dan ook vraag hoe ze bijvoorbeeld zo snel besluit dat ze iemand als Scott simpelweg Frans moet laten praten, zegt ze: ‘meisje, het is gewoon intuïtie, gevoel, ervaring. Wat ik doe lijkt meer op pottenbakken dan op harde wetenschap. Het is een ambacht, een kunst.’

Lees verder: