De klimaatadvocaat die de staat versloeg, kruist nu de degens met Shell

De dag waarop Cox even een bekende Nederlander werd, viel op 24 juni 2015, toen hij de klimaatzaak tegen de staat won namens actieorganisatie Urgenda. De rechter oordeelde toen dat de staat te weinig deed om burgers tegen gevaarlijke klimaatverandering te beschermen.

Vanaf deze woensdag neemt Cox het op tegen Shell. Hij bereidt namens Milieudefensie een dagvaarding voor wegens Shells substantiële bijdrage aan gevaarlijke klimaatverandering.

Milieudefensie eist deze woensdag in een brief de toezegging van Shell dat het in 2050 geen uitstoot van het broeikasgas CO2 meer veroorzaakt. Weigert Shell daar binnen acht weken mee te komen, dan stapt Milieudefensie naar de rechter. Die moet dan besluiten of het concern zich inderdaad medeplichtig maakt aan gevaarlijke opwarming van de aarde van meer dan 2 graden Celsius, zoals de milieuorganisatie claimt.

Het is wereldwijd de eerste keer dat op deze gronden een koerswijziging van een oliebedrijf wordt geëist. Waarom denkt Cox – met Milieudefensie – dat hij een punt heeft? Waarom neemt hij het op tegen een van de machtigste bedrijven op aarde? Wie is de man achter de aanklacht?

Ik sprak Cox de afgelopen maanden regelmatig en ontdekte dat hij een voorbeeld is voor iedereen die het klimaat tot nu toe links heeft laten liggen. Ook Cox had tot 2006 nauwelijks interesse voor het veranderende klimaat. Nu, twaalf jaar later, maakt hij deel uit van wat hij zelf omschrijft als een ‘maatschappelijke beweging van betrokken burgers’ met ‘een onstuitbare kracht’.^* ‘Ieder mens kan daar deel van uitmaken.’

Cox voornaamste wapenfeit: de klimaatzaak tegen de staat

Toen de rechter op 24 juni 2015 het vonnis in de Urgenda-zaak had uitgesproken, barstte de verzamelde achterban uit in uitzinnig gejuich. Cox voelde zich daarentegen meer alsof iemand de stekker uit hem had getrokken.

Hij had zich jarenlang over de kop gewerkt om hier te komen. Nu had hij gewonnen en was hij kapot, leeg. Hij slikte zijn tranen weg. ‘Dit is ongelooflijk’, stamelde hij tegen een cameraploeg. ‘We hebben zo hard gewerkt voor deze zaak.’

De rechter hield de regering aan haar eigen woorden. Al in 1992 tekende de staat het eerste wereldwijde Klimaatverdrag om ‘gevaarlijke klimaatverandering’ te voorkomen. In de klimaatwetenschap en het internationale klimaatbeleid raakte in de jaren daarna algemeen geaccepteerd dat de rijkste landen in 2020 zeker 25 procent minder moesten uitstoten dan in 1990 om ‘gevaarlijke klimaatverandering’ (gedefinieerd als 2 graden opwarming in 2100) te voorkomen. Maar het Nederlandse beleid kwam, op het moment dat de rechter zijn vonnis uitsprak, niet verder dan een reductie van 17 procent in 2020. Te weinig, en dus legde hij een verplichte reductie van 25 procent op.

Het vonnis versterkte een golf voort van tientallen advocaten die ook naar de rechter stapten om staten en bedrijven aan te spreken die onvoldoende doen om de klimaatcrisis te bezweren. Het ontketende ook negatieve reacties: mag de rechter het klimaatbeleid van een land wel corrigeren? In het hoger beroep dat de staat aantekende, dat nog loopt, gaat het precies over die vraag.

Cox heeft die zaak inmiddels overgedragen aan medepleiter Koos van den Berg en richt nu met Milieudefensie zijn pijlen op Shell. Hij broedde het afgelopen jaar op zijn zaak tegen de oliegigant, een bedrijf dat ongeveer evenveel uitstoot veroorzaakt als Zuid-Korea, en in zekere zin een machtiger tegenstander is dan de Nederlandse staat. Shell heeft een leger topadvocaten klaarstaan dat alles op alles zal zetten om zo’n zaak te laten stranden.

Hoe Cox erin rolde en waarom hij niet meer losliet

Roger Cox (1967) werd geboren in Voerendaal en groeide op in de heuvels van Zuid-Limburg. Hij was altijd op stap met hond, verrekijker en notitieboekje, verzot op roofvogels. Het paard in de wei aan het eind van de straat voerde hij oud brood en aardappelschillen. Hij las alle natuurboeken die hij kon vinden en verzamelde honderden handtekeningen tegen de moord op zeehondjes in Noord-Canada.

Als je zijn hart wilde lokaliseren, dan moest je daar kijken, in het hoge noorden. In zijn werkkamer hangen een kaart van Alaska en een poster van de film Never Cry Wolf, over een man die naar de Noordpool gestuurd wordt om wolven te bestuderen. (Het is de ultieme underdog-film, met als motto: They thought he couldn’t do the job. That’s why they chose him.) Tijdens zijn rechtenstudie nam hij twee maanden vrij om de noordelijke wildernis in te trekken, dagen verwijderd van het dichtstbijzijnde dorp. Hij stond er oog in oog met twee wolven en voelde zich onoverwinnelijk.

Of het nou min 50 of min 49 is op de Noordpool, dacht hij, who cares? Dat is nog steeds bizar koud

Bezorgd om het klimaat was hij niet. Of het nou min 50 of min 49 is op de Noordpool, dacht hij, who cares? Dat is nog steeds bizar koud.

Hij schrok wakker in 2006, toen hij An Inconvenient Truth zag, de klimaatdocumentaire van Al Gore, oud-vicepresident van de VS. Een powerpointpresentatie was het eigenlijk, met Gore die op een hoogwerker klom om te kunnen laten zien dat de CO2-uitstoot echt alle perken te buiten ging.

Cox zag de film met zijn vrouw Saskia in de Lumière-bioscoop in Maastricht en kwam geschokt naar buiten, gelijke delen bezorgd en boos. Waarom wist hij dit niet? Hier was de overheid toch voor? Klimaatactie moest de grootst mogelijke prioriteit krijgen, maar de regering had het er nauwelijks over. Cox voelde zich verraden.

Hij organiseerde een vertoning van de film op het advocatenkantoor waar hij net partner was geworden, en toen iedereen vond dat hier iets mee moest gebeuren, keken ze naar hem. Hij nam een weekend om erover na te denken. Ongemak. Wat kon hij als individu doen? Hij wilde tijd doorbrengen met zijn kinderen van 4 en 6 en leuke dingen doen, in de natuur zijn. Nu zat hij hiermee.

Maar hij kon het idee niet verdragen dat zijn dochters later zouden vragen, als het klimaat helemaal was ontspoord: ‘Goh pap, wist jij dat dan niet?’ En dat hij dan zou moeten zeggen: ‘Jawel, ik wist het allemaal, maar wat moest ik ermee?’

Hij schoolde zichzelf bij. Avonden en weekenden zat hij in IPCC-rapporten te lezen over CO2-concentraties, vroegere ijstijden en smeltende ijskappen. Hij leerde dat één graad opwarming een gemiddelde was van de mondiale temperatuurverandering, dat de opwarming op de Noordpool ongeveer drie keer zo hard ging en dat schijnbaar kleine veranderingen veel effect konden hebben. Hoe wijzer hij werd, hoe moeilijker het was ervoor weg te lopen.

In die jaren, tussen 2007 en 2009, ondernam hij van alles dat met klimaat te maken had. Hij werkte met zijn vrouw Saskia aan een landelijke vertoning van Al Gore’s film – in twintig steden, gratis. Hij lobbyde in Limburg voor de ‘circulaire economie’ en richtte een certificeringsinstituut op voor de bedenkers van ontwerpfilosofie cradle to cradle. 

Je kon het zo groen niet bedenken of Cox was ermee bezig. Hij stond elke dag om vijf uur op, las zich helemaal scheel, en zag zijn kinderen nauwelijks.

Het luik waar de wereld in zou stappen

In feite had hij twee beroepen: overdag was hij advocaat voor de bouwsector, ’s avonds en in het weekend een klimaatactivist.

In 2010 zag hij hoe hij de twee kon combineren. Het civiel recht waar hij toch al mee werkte, kon hij ook inzetten voor het klimaat. De staten en bedrijven die maar doorgingen met hun ‘fossiele’ activiteiten, brachten de rest van de mensheid in gevaar. En over mensen die andere mensen in gevaar brachten, hadden Nederlandse rechters zich al vaak uitgelaten.

Het bekendste voorbeeld was ‘Kelderluikarrest’ uit 1965, waarin de Hoge Raad oordeelde dat een werknemer van Coca-Cola die in een Amsterdams café een kelderluik open had laten staan, aansprakelijk was voor het letsel van een andere man, die in het luik was gevallen. De drankleverancier had het letsel moeten voorkomen door voor het open luik te waarschuwen of er een kratje voor te zetten.

Net als nu bij Shell begon de Urgenda-zaak met een brief. Aan premier Rutte

Klimaatverandering was eigenlijk een heel groot kelderluikverhaal, realiseerde Cox zich: het gedrag van de een schiep gigantische risico’s voor de ander. Staten konden strenger klimaatbeleid voeren en bedrijven konden meer in duurzame alternatieven investeren om het gevaar weg te nemen. Zij hadden relatief de meeste macht en verantwoordelijkheid en konden dus invloed uitoefenen. Maar dat deden ze niet. Of in ieder geval niet genoeg, want de uitstoot steeg nog altijd, jaar in, jaar uit.

Het idee voor een boek waar hij al langer mee rondliep, kreeg toen gestalte. In 2011 publiceerde hij Revolutie met recht. Er moest een ‘alomvattende energierevolutie’ ontketend worden, schreef hij daarin, en het recht kon daaraan bijdragen.

Marjan Minnesma, directeur van Urgenda en zelf ook opgeleid als jurist, zag brood in zijn aanpak. Ze hadden elkaar al in 2007 leren kennen toen zij hielp Urgenda op te richten, en Cox door het land trok met An Inconvenient Truth. In 2011 regelde zij met een paar anderen dat Cox’ boek naar duizend invloedrijke bestuurders in Nederland werd gestuurd. Toen een koerswijziging uitbleef, besloten Minnesma en Cox zelf de handschoen op te pakken.

Net als nu bij Shell begon de Urgenda-zaak met een brief, destijds aan premier Rutte. Het was een poging er zonder rechtszaak uit te komen. Dat lukte niet en op 20 november 2013 stond Urgenda op de stoep van het gebouw van de Hoge Raad in Den Haag, de dagvaarding van Cox in de hand.

Een rimpeling kan leiden tot een krachtige golf

Het kostte hem veel energie, veroorzaakte veel stress. Soms was het enige wat Cox gaande hield de gedachte: ik mag niet opgeven. Plak er nog maar een jaar aan vast, zei hij dan tegen zichzelf, en je zult zien dat dingen gaan veranderen en je invloed kunt hebben.

Zo vormde zich in zijn hoofd iets wat je een theorie van verandering kunt noemen. Hij begon te denken in kettingreacties. Het beste voorbeeld zag hij thuis. Toen zijn oudste dochter 6 werd, werd ze vegetariër. De rest van de familie at nog vlees, maar Cox’ moeder raakte geïnspireerd en werd twee jaar later ook vegetariër. Het virus sloeg over naar zijn jongste dochter, die op een gegeven moment zelfs geen boodschappentas meer wilde dragen waar vlees in zat.

Nu eet de familie Cox veganistisch (en lekkerder dan ooit, zegt hij)

Nu eet de familie Cox veganistisch (en lekkerder dan ooit, zegt Cox).

Hij zag het opnieuw na het Urgendavonnis. Wereldwijd inspireerde het burgers om naar de rechter te stappen. Sommigen waren al met klimaatzaken bezig, anderen begonnen net. De zaken die volgden in landen als Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Zwitserland en de VS lieten zien ‘dat rimpelingen van burgers kunnen leiden tot een krachtige golf’, zei Cox in een filmpje dat tv-programma Tegenlicht van hem maakte. ‘Daartegen is uiteindelijk geen enkele status quo bestand.’

Naast die hoop is er vrees. Als ik hem vraag hoe hij de toekomst ziet, kijkt hij me ernstig aan vanachter zijn ronde bril en vertelt hij over gebieden die onleefbaar zullen worden door chronisch watergebrek of te hoge temperaturen. ‘Je moet niet onderschatten hoeveel klimaatvluchtelingen er de komende decennia zullen bij komen’, zegt hij. Om nog maar te zwijgen over de manieren waarop klimaatverandering zichzelf versterkt, bijvoorbeeld doordat de dooi van de permafrost (permanent bevoren grond) in de toendra extra uitstoot van het broeikasgas methaan veroorzaakt.

De mensen die het minste hebben bijgedragen aan klimaatverandering, zullen de ergste gevolgen ondervinden, weet Cox. Hij denkt aan de inheemse bewoners in het hoge noorden, zoals de Inuit, en hoe de grond waarop zij leven smelt, of in zee verdwijnt. Je kunt je nergens onttrekken aan de invloed van de westerse samenleving: dat vindt hij een ongelooflijk pijnlijke constatering. En dan te denken dat de machtigste ondernemingen op aarde met de opwarming van de aarde hun geld verdienen.

‘Je kunt er duizend zogenaamd goede redenen tegenaan gooien waarom we niet doen wat we moeten doen’, zegt Cox. ‘Maar eigenlijk is er niet één valide, als je ziet wat er op het spel staat.’

Waarom Cox nu naar Shell stapt

Na het Urgenda-vonnis kreeg Cox bijval en kritiek. In een hoorzitting over het vonnis in de Tweede Kamer beweerde een jurist dat de rechterlijke macht zich ‘boven de politiek’ had verheven. De rechter zou door een ‘zeer kleine minderheid’ aangezet zijn tot ‘extreem activisme’, zei een ander.

Cox vindt die bezwaren onjuist. Het recht is er volgens hem júíst om de politiek te corrigeren wanneer die burgers in gevaar brengt - dat is het hele idee van de trias politica. Cox won tegen de staat omdat hij doodnormaal civiel recht gebruikte. Sinds het Kelderluikarrest waren er heldere criteria om te bepalen of iemand onzorgvuldig was geweest en daarmee een gevaar liet ontstaan. Hoe groter het mogelijke risico, hoe groter de plicht om in te grijpen en het risico weg te nemen. (Dit werd bekend als de norm van de ‘goede huisvader’, ofwel: wat is in een gegeven situatie maatschappelijk verantwoord gedrag?)

Omdat de staat een zorgplicht heeft voor burgers, en omdat de staat niet deed wat volgens haarzelf nodig was om burgers te beschermen, kon de rechter ingrijpen. Of zo’n zelfde redenering zal werken tegen Shell, moet nog blijken. Het zal in elk geval moeilijker zijn omdat Shell niet primair verantwoordelijk is voor de bescherming van burgers. Binnen de marges van de wet- en regelgeving heeft een bedrijf veel vrijheid. Het kan ook naar de staat wijzen en zeggen: ‘Jullie gaven ons de vergunning.’

Cox antwoordt met het Burgerlijk Wetboek in zijn hand: het onnodig creëren van gevaar is een ‘onrechtmatige daad’. Niemand mag die begaan, overheden, bedrijven noch individuen. Als de hele wereldgemeenschap met het Akkoord van Parijs gevaarlijke klimaatverandering wil voorkomen, waarom zou Shell dan mogen doorgaan met het veroorzaken van precies die verandering? Shell heeft bijna 2 procent van alle uitstoot sinds de industriële revolutie veroorzaakt en is daarmee een van de tien grootste vervuilers ter wereld. Dat brengt verantwoordelijkheden met zich mee.

Ook bij asbest kende de sector de gevaren

Hij trekt de vergelijking met asbest. Dat werd na de oorlog veel gebruikt, tot ver in de jaren tachtig. Maar in 1969 waren er voldoende rapporten om aan te tonen dat je er kanker van kreeg. De bedrijven die er na die datum nog mee bleven werken, zijn later veroordeeld voor de dodelijke gevolgen van het product voor werknemers en consumenten.

CO2 is nu net als asbest een gevaarlijke stof, schreef Cox in Revolutie met recht, en de voorzorgsplicht die asbestbedrijven hadden, zou in de toekomst misschien ook gelden voor fossiele-energiebedrijven. Ook die zouden dan massaal aansprakelijk gesteld kunnen worden voor nalatigheid.

De vraag waarop hij met Milieudefensie antwoord wil: mag een multinational als Shell willens en wetens meewerken aan de vernietiging van de menselijke leefomgeving wereldwijd? Of is zo’n bedrijf ook verplicht zich zorgvuldig te gedragen, net als de drankleverancier in het Kelderluikarrest? Als Cox kan aantonen dat Shell op de hoogte was van de risico’s en een ander pad had kunnen kiezen, kan hij winnen.

In New York, Californië en Duitsland zijn rechtszaken gestart die fossiele-energiebedrijven moeten dwingen mee te betalen aan klimaatmaatregelen. Shell heeft al laten weten zulke rechtszaken ‘ongegrond’ te vinden en zal ongetwijfeld hetzelfde zeggen over de zaak van Cox. Maar er is wel een belangrijk verschil. Cox stapt met Milieudefensie niet naar de rechter voor financiële genoegdoening. Hij wil dat Shell van koers verandert zodat het bedrijf niet meer bijdraagt aan gevaarlijke klimaatverandering.

Preventieve actie om burgers te beschermen, daar gaat het Cox om

Preventieve actie ter bescherming van burgers, daar gaat het hem om. Concrete schade hoeft hij volgens de normen van het Nederlandse recht niet eens aan te tonen, alleen dat er een serieus gevaar dreigt. Alleen het risico op een omvallende boom in een woonwijk kan voor de rechter voldoende zijn om de kap te bevelen.

Het is niet moeilijk om uit te tekenen hoe de zaak van Milieudefensie zal verlopen (als die er komt). Shell zal beweren dat het al actie onderneemt, waarop Cox zal stellen dat het onvoldoende is. Het bedrijf zal claimen onterecht als enige te worden aangesproken, Cox zal proberen aan te tonen dat Shell een aanzienlijk deel van de wereldwijde uitstoot heeft veroorzaakt en juist daarom veel verantwoordelijkheid draagt. Shell zal zeggen dat het alleen maar voldoet aan de vraag naar olie en gas. Cox zal bepleiten dat Shell die vraag actief aanwakkert. Alle denkbare argumenten zullen worden uitgewisseld - en tot slot besluit de rechter.

Dat vindt Cox een van de mooiste eigenschappen van het recht: dat het grondig is. In de media wordt het debat over klimaatverandering te oppervlakkig gevoerd, vindt hij. Tegenover de mening van de een staat altijd die van de ander, vaak amper onderbouwd. In de rechtszaal daarentegen moet je alles wat je schrijft goed onderbouwen en leest de rechter ook werkelijk alles wat de partijen opschrijven.

Zijn zaak alleen kan het klimaatprobleem niet oplossen, dat weet Cox, maar op zijn minst komt er een serieuzer debat en worden journalisten gedwongen zich in de materie te verdiepen.

En wat als Shell veroordeeld wordt en zijn gedrag aanpast terwijl andere bedrijven dat niet doen? Dan voldoet een van de grootste vervuilers op aarde in ieder geval aan het Akkoord van Parijs, redeneert Cox, en kan er een kettingreactie op gang komen.

Accountants, juristen, investeerders, directies en toezichthouders zullen opnieuw moeten nadenken over de risico’s van fossiele brandstoffen en het negeren van ‘Parijs’. Fossiele-energiebedrijven zullen geld opzij moeten zetten voor toekomstige claims, terwijl het draagvlak voor hun activiteiten verder erodeert. Het zou de omschakeling naar schone energie kunnen versnellen.

Een eventuele veroordeling van Shell zou ook een opstapje kunnen worden naar de veroordeling van andere bedrijven, zoals het vonnis in de Urgendazaak een opstapje vormde voor tientallen andere zaken wereldwijd. En voor de zaak tegen Shell. ‘Het is een stap in een veel langere schakel’, zegt hij.

Noem het de keten van Cox.