De opmars van het onvrije Europa

Als een mantra herhaalde het Hongaarse Fidesz-lid Kinga Gál donderdagochtend in het Europees Parlement dat we de democratische wil van het Hongaarse volk moeten accepteren. Haar partijgenoot Viktor Orbán had enkele dagen eerder glansrijk de verkiezingen gewonnen. Maar nu waagde europarlementariër Judith Sargentini het een vernietigend rapport^* te presenteren over de staat van de rechtsstaat in Hongarije.

‘De rechtsstaat is er niet alleen voor de meerderheid, maar voor iedereen’, zegt Sargentini dezelfde middag op haar werkkamer. ‘Het is niet zo dat als de meerderheid het oké vindt dat we de rechten van mensen uitkleden, dit ook oké ís. Bovendien heeft Orbán wel een tweederde meerderheid in het parlement, maar kreeg hij minder dan de helft van alle stemmen.’

Ook wijst ze erop dat de verkiezingen volgens waarnemers niet eerlijk en vrij zijn verlopen. De regeringspartij Fidesz zette voor haar campagne op zo’n grote schaal middelen van de staat in, schrijft de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE),^* dat dit ‘de mogelijkheid van de uitdagers ondermijnde om op gelijke basis aan de strijd deel te nemen’. Ook stelt de OVSE dat ‘intimiderende en xenofobe retoriek, partijdige media en ondoorzichtige campagne-financiering de ruimte voor echt politiek debat inperkten en de kiezer hinderden bij het maken van een goed geïnformeerde keuze’.

Matigende christendemocraten?

Sargentini wil hard maken dat de rechten van de Hongaren worden uitgekleed. Met een stortvloed aan rapporten onderbouwt ze hoe Orban de rechterlijke macht naar zijn hand zet, maatschappelijke organisaties het leven zuur maakt en de vrijheid van meningsuiting, onderwijs en religie beknot.

Dit alles brengt Sargentini tot de conclusie dat de EU een artikel-7-procedure tegen Hongarije moet beginnen. Dit artikel uit het Europees Verdrag beschrijft wat er moet gebeuren als een lidstaat systematisch grondbeginselen als respect voor de mensenrechten, de democratie en de rechtsstaat ondermijnt. Met als ultieme consequentie: de ontneming van het stemrecht binnen de Europese Unie.

Eurocommissaris Frans Timmermans had afgelopen december de primeur. Voor het eerst in de geschiedenis van de EU zette hij dit wapen in, tegen Polen. En nu is het Europees Parlement initiatiefnemer om Hongarije aan te pakken. Als Sargentini een tweederde meerderheid achter haar rapport krijgt, tenminste.

Geen eenvoudige opdracht. De politica van GroenLinks zal op zijn minst een deel van de Europese Volkspartij moeten overtuigen, de Europese fractie waarin Orbáns partij zetelt, samen met Europese christendemocratische partijen zoals de Duitse CDU en het Nederlandse CDA. En de EVP heeft tot nu toe weinig neiging getoond Orbán stevig aan te pakken of, zoals sommigen^* bepleiten, uit de fractie te gooien.

Het probleem met de Centraal Europese Universiteit in Boedapest zou opgelost zijn. Maar dat is niet zo

‘Esther De Lange (CDA) stelt dat het EVP-lidmaatschap een matigend effect op Fidesz heeft’, zegt Sargentini. ‘Ze noemt twee voorbeelden. Ze hebben Orbán weten af te houden van de doodstraf. Nou, dat zou toch wel iets geweest zijn. En verder zou het probleem met de Centraal Europese Universiteit opgelost zijn. Maar dat is niet zo.’

Want al heeft de Hongaarse regering deze door George Soros^* opgerichte instelling een jaar respijt gegeven om te voldoen aan de nieuwe criteria voor buitenlandse onderwijsinstellingen, een definitieve oplossing is er nog niet. Intussen verkeren docenten en studenten in onzekerheid over de toekomst. Dat heeft in de praktijk al geleid tot een daling van de inschrijvingen, vertelt Sargentini.

De Europarlementariër verdiepte zich een jaar lang in Hongarije en sprak er met tal van mensen. Maar daar is in haar rapport weinig van te merken. ‘Het is een megadroog rapport en dat is ook precies de bedoeling’, zegt ze lachend. ‘Ik moet hier een tweederde meerderheid voor krijgen in het Europees Parlement. En die ga ik niet krijgen met mijn eigen mening. Ik heb me gebaseerd op bevindingen van instituties die breed gewaardeerd worden.’

Schending fundamentele vrijheden

Inderdaad is het document taaie kost. Dat neemt niet weg dat Sargentini een indrukwekkende hoeveelheid bewijsstukken bij elkaar heeft gezet ter onderbouwing van de stelling dat Hongarije fundamentele vrijheden schendt.

Neem de vrijheid van religie. In 2011 ontnam de meerderheid van het Hongaarse parlementen honderden kerken hun registratie. In 2013 beoordeelde het Hongaarse Constitutionele Hof die maatregel als ongrondwettelijk. Een jaar later won een gedupeerde Mennonietenkerk een zaak^* bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Maar het afpakken van de registratie en de financiële voordelen die deze biedt, is nog steeds niet teruggedraaid.

‘Ik heb de vertegenwoordigers van dit kerkgenootschap gesproken’, zegt Sargentini. ‘Ze kunnen niet ter kerke gaan. Dat is echt wel het ontnemen van vrijheid aan mensen.’

De Mennonieten kunnen nog altijd niet ter kerke gaan. Dat is echt wel het ontnemen van vrijheid aan mensen

Hetzelfde ziet ze bij non-gouvernementele organisaties gebeuren. De Hongaarse regering wil volgens haar niet dat mensen zich groeperen op een manier die zij niet makkelijk kan controleren. ‘Het is het uit elkaar spelen van groepen mensen die elkaar vinden in de samenleving, of dat nu op het gebied van een hobby, een ideologie of religie is. Je maakt daarmee het verband in de samenleving stuk.’

Ngo’s pakt Orbán onder meer aan door zware belemmeringen op te werpen voor buitenlandse financiering. Maar wij willen toch ook niet dat Rusland organisaties bij ons financiert, vraag ik, even advocaat van de duivel spelend.

‘Ik denk dat je je moet realiseren dat je zo in een heel gevaarlijk vaarwater terechtkomt’, werpt Sargentini tegen. ‘Hoeveel ngo’s in Afrika worden gefinancierd vanuit Nederland? Dat doen we om daar stabiele samenlevingen en een maatschappelijk middenveld te creëren. Als we gaan redeneren dat het gevaarlijk is als je die steun van buitenaf toelaat, geven we al die Afrikaanse dictators de ruimte om te zeggen: "Dat vinden wij ook".’

In botsing met wetten of waarden?

Je mag dit wel of niet een overtuigende redenering vinden, hard bewijs dat Hongarije met zijn ngo-beleid Europese wetten aan de laars lapt, is het niet. In de waslijst van alle punten waarop het misgaat met de Hongaarse rechtsstaat, verwijst Judith Sargentini maar zelden naar concrete Europese wetgeving.

Dat doet ze wél bij de door het Hongaarse parlement aangenomen wet die voorschrijft dat alle asielzoekers in detentie worden gehouden. Dat is strijdig met de Europese wetgeving over opvangcondities voor asielzoekers. Daarin staat dat detentie alleen een uiterst middel mag zijn. Maar bij veel andere onderwerpen - zoals de aantasting van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht - laat ze dat achterwege.

Was het niet sterker geweest als ze systematisch had gewezen op de spanning tussen Europese wetten en Hongaarse praktijken? Want met een algemeen beroep op de ‘Europese waarden’ kom je niet ver. Die zijn voor vele interpretaties vatbaar.

‘Dat ben ik niet met je eens’, antwoordt ze resoluut, wijzend op de inbreukprocedure die van stal gehaald kan worden bij conflicten met Europese wetgeving. ‘De artikel 7-procedure gaat over alle waarden in het Europese Verdrag en over het overkoepelende beeld. Als je én ngo’s het leven zuur maakt én de persvrijheid inperkt én rechters zó aan je bindt dat ze niet meer onafhankelijk zijn, krijg je een situatie waarin mensen niet meer in staat zijn zich te uiten en te functioneren zoals jij en ik dat in een normale rechtsstaat kunnen doen.’

Midden- en Oost-Europees probleem?

Die ontwikkeling lijkt zich in meerdere Midden- en Oost-Europese landen te voltrekken. Dat bevestigt een afgelopen week verschenen rapport^* van Freedom House^* over de Europese landen die vroeger achter het IJzeren Gordijn zaten. Daarin stelt de organisatie dat ‘illiberalisme zich veel wijder heeft verspreid dan in Polen en Hongarije’.

In haast alle 28 landen die de denktank onderzocht, zouden ngo’s en onafhankelijke media regelmatig slachtoffer zijn van lastercampagnes, en worden weggezet als buitenlandse agenten die de natie schaden. Pogingen van politici alle kritische stemmen hun legitimiteit te ontnemen, zouden de voorbode zijn van wetgeving die de waarborgen van de democratie ondermijnt.

‘Ik maak me over meer landen zorgen’, sluit Sargentini zich bij die waarschuwing aan, ‘maar geen enkel land schendt de fundamentele vrijheden zo zwaar als Hongarije.’

Niet Polen of Hongarije maar Kroatië is het EU-land dat volgens Freedom House het slechtste scoort

Freedom House komt echter tot een andere conclusie. Niet Polen of Hongarije maar Kroatië is het EU-land dat bij Freedom House het slechtste scoort. Grootste pijnpunten: de corruptie en de aantasting van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de persvrijheid.

Waarom staat Kroatië dan veel minder in de schijnwerpers dan Hongarije? Wellicht omdat het veel kleiner is en het zich heel anders profileert. Waar Orbán met zijn ‘Stop Brussels’ -campagne volop de confrontatie zoekt, presenteert^* de Kroatische premier Andrej Plenkovic^* zich juist als aanvoerder van een betrouwbare, pro-Europese regering. Schone schijn, oordeelt Freedom House. Want de gezondheid van de democratie verslechterde onder zijn bewind zelfs nog enigszins.

Wie ook precies de grootste zondaar is, de zich alom voltrekkende ontwikkelingen zijn volgens Freedom House een nederig stemmende aanslag op het zelfbeeld van de Europese Unie als een unie van democratische staten. Én een uitgelezen kans om niet alleen een unie van naties te zijn maar ook een gemeenschap van waarden.

Dat klinkt mooi. Maar eerst eens kijken of Sargentini die tweerderde meerderheid krijgt.