Je ideeën en emoties zijn gekaapt door het kapitalisme, stelt filosoof Srećko Horvat

Ik beken het: doorgaans denk ik dat we in Europa in de beste aller werelden leven. Weinigen lijden honger, geweld en terreur zijn in onze straten zeldzaam, we zijn min of meer vrij om te zeggen wat we denken.

Dat is een oppervlakkige en rooskleurige zienswijze, vindt Srećko Horvat (1983). Europa verkeert volgens de jonge Kroatische filosoof in staat van oorlog. Onder het mom van humanitaire interventies, maar feitelijk om olie en andere hulpbronnen veilig te stellen, grijpen we alom militair in. Die oorlogen keren als een boemerang terug, in de vorm van de vluchtelingencrisis en terrorisme in onze steden. De reactie daarop: militairen op onze straathoeken, het sluiten van grenzen, de opkomst van extreemrechts, het verlangen zich terug te trekken in de natiestaat.

Met de politieke beweging DiEM25, die Horvat samen met Yanis Varoufakis oprichtte, wil Horvat een links alternatief bieden. Hoofddoel van DiEM: Europa democratiseren, de macht terugveroveren op big business en de Europese politici die niet het volk maar het grootkapitaal dienen.

Uit reacties van Correspondentleden merk ik dat veel progressieve mensen die Europa een warm hart toedragen hun hoop op DiEM25 hebben gevestigd. Ook daarom wilde ik de intellectuele voorman van deze beweging, die eind mei te gast is op het Forum on European Culture in Amsterdam, graag spreken.

‘Je kunt niet meer ontsnappen aan het kapitalisme’

Als ik de jonge, charismatische denker via Skype in beeld heb (ik zal niet schrijven dat hij een hipsterbaardje heeft, want de hipstercultuur is volgens hem ‘de perfecte belichaming van de puur hedonistische esthetisering van het alledaagse leven zonder enig subversief potentieel’), zit hij te werken op het Kroatische eiland Vis. Wanneer hij rondzwenkt met de camera, zie ik paradijselijke beelden van een lommerrijk terras aan een blauwe zee. Maar schijn bedriegt: het paradijs is al vervlogen.

‘Het mag paradoxaal klinken uit de mond van iemand die op een eiland zit, maar er zijn geen eilanden meer’, legt hij uit. ‘Het probleem met het mondiale kapitalisme is dat je niet meer kan ontsnappen. Er geen buiten meer is. Een van de laatste mogelijkheden om tegen dit verrotte systeem te vechten is het te ondermijnen, het van binnenuit te bevechten.’

Om te illustereren dat het kapitalisme ook het verst van de Kroatische kust gelegen eiland in een ijzeren greep houdt, vertelt hij twee verhalen.

Stel je voor dat je naar een eiland gaat om daar een lokale gemeenschap op te bouwen en je wordt gebombardeerd met Abba-liedjes

‘Vorig jaar werd hier de Hollywoodblockbuster Mamma Mia 2 gefilmd. We zien nu al dat er veel meer toeristen naar het eiland komen. De lokale gemeenschap verandert radicaal door een Hollywoodfilm. Dat zagen we ook op het Griekse eiland Skopelos waar Mamma Mia 1 is opgenomen. Daar komen nu Zweedse en Amerikaanse toeristen naartoe die Abba-liedjes zingen. Een nachtmerrie.’

Het is een van de gevolgen van het kapitalisme die Horvat verfoeit: het verdwijnen van lokale gemeenschappen doordat ‘cultuur’ die het meeste geld in het laadje brengt alles overwoekert. Een andere grote bekommernis: de door het kapitalisme in de hand gewerkte klimaatverandering en milieudegradatie.

‘Op het eiland Vis en ook in de kuststad Dubrovnik spoelde onlangs veel afval op de kust aan’, vertelt hij. ‘Albanië slaagde er na het communistische regime van Enver Hoxha niet in om een duurzaam systeem op te bouwen om afval te verwerken. Tegelijkertijd dumpt de EU veel afval zoals afgedankte medische apparatuur in Albanië. Door de zeestromingen komt dat afval bij de Kroatische kusten en eilanden aan. Stel je voor dat je een idealistische antikapitalist bent die naar een eiland wil gaan om daar een lokale gemeenschap op te bouwen, en dan word je gebombardeerd met Abba-liedjes en heb je problemen met afval die niet lokaal zijn op te lossen. Het is onmogelijk om uit dit systeem te ontsnappen.’

‘Het is oorlog tussen grote bedrijven en de democratie’

Ook in Subversion!, zijn jongste boek, maakt hij dit punt: een uitweg uit het kapitalisme is een volstrekt naïef idee.

Maar als we toch gevangen zitten, wat heeft het dan voor zin tegen de celmuur te schoppen?

‘Juist omdat we niet kunnen ontsnappen, moeten we iets doen. Als dit verder gaat, zullen we echt in sciencefictionfilms leven waarin de natuur compleet vervuild is en we zwemmen in het afval. We moeten proberen parallelle, alternatieve systemen te bouwen die er niet meteen in zullen slagen de huidige orde die leidt tot klimaatverandering en burgeroorlog omver te werpen, maar die al een voorproefje zijn van de toekomst waarin we willen leven.’

U stelt dat er al een burgeroorlog gaande is in Europa. Wie strijdt dan tegen wie?

‘Ik ben niet de enige die zegt dat de Europese Unie een burgeroorlog doormaakt. Onlangs zei^* de Franse president Emmanuel Macron dat ook in het Europees Parlement. Maar hij zat ernaast, toen hij de belangrijkste strijdende partijen noemde. Hij had het over de burgeroorlog tussen de liberale democratie waarvan hijzelf een representant was en de illiberale democratie van de Hongaarse premier Viktor Orbán en de Poolse regering.’

Het is inderdaad een gangbare weergave van het grote gevecht dat zich momenteel in Europa afspeelt: de pro-Europese, progressieve, liberale krachten tegen de nationalisten die de rechtsstaat aan het afbreken zijn. Maar Horvat vindt het een compleet foute voorstelling van zaken.

‘Toen de Britse premier Tony Blair in 2005 in het Europees Parlement kwam, sprak hij op dezelfde manier tegen Nigel Farage als Macron nu spreekt tegen Orbán. Maar de populariteit van Nigel Farage kwam juist voort uit het bankroet van de sociaal-democratie die zich verpopte tot het neoliberalisme van Tony Blairs zogeheten Derde Weg. Op dezelfde manier kunnen Macron en zijn neoliberale politiek leiden tot de overwinning van Marine Le Pen. Blair en Farage, Macron en Le Pen zijn twee kanten van dezelfde medaille. Het is de neoliberale democratie die de illiberale democratie opwekt.’

Wat Horvat bedoelt: de Blairs van de wereld, zoals in Nederland Wim Kok die als PvdA-leider de ideologische veren wilde afschudden, hebben de sociaal-democratie uitgeleverd aan de markt, toegestaan dat de ongelijkheid groeide en de verliezers van de globalisering in de steek gelaten. Zo hebben ze populisten als Farage en Le Pen de kans gegeven zich op te werpen als de beschermers van de gewone man.

En Macron valt in de ogen van de Kroatische denker in de categorie Blair: iemand die vooral de belangen van de multinationals en de rijken der aarde dient.

De burgeroorlog gaat dus niet tussen Macron en Orban. Maar tussen wie dan wel? In antwoord op die vraag, komt Horvat met het begrip statis van de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben op de proppen. ‘Dat is een burgeroorlog binnen het systeem tussen de oligarchische krachten en de democratische krachten.’

‘Mensen zijn koopwaar geworden, ook in liefdesrelaties’

De oligarchen die de macht in handen hebben, dat zijn in de ogen van Horvat de bazen van grote multinationalsen hun dienaars, de neoliberale politici. De democraten, dat zijn de krachten als DiEM25 die de macht terug aan de burger proberen te geven. In een op Al Jazeera uitgezonden documentaire van zijn hand heeft hij het over de kolonialisatie van Europa door big business. In zijn boek The Radicality of Love (2015) betoogt hij dat zelfs de liefde door het grootkapitaal is bezet.

‘Als je naar apps als Tinder en Grindr kijkt, dan zie je dat het emotionele leven handelswaar wordt’, licht hij toe. ‘Tieners worden volkomen opgeslokt door de narcistische cultuur van het posten van selfies op Instagram. Met het schandaal van Cambridge Analytica en Facebook zag je dat je ideeën en emoties die je elke dag achterlaat op het internet niet je eigen bezit meer zijn, maar het eigendom van grote bedrijven die er gedrag en verkiezingen mee beïnvloeden. Mensen stellen zich steeds meer op als koopwaar, ook in emotionele en liefdesrelaties. Dat laat zien hoe diep commodification is doorgedrongen in ons dagelijkse leven. Het is eens te meer bewijs dat Karl Marx tweehonderd jaar later relevanter is dan ooit.’

Het is de manier waarop het kapitalisme de liefde temt, denkt Horvat. Want in essentie is de liefde een radicale kracht, zelfs een ‘daad van geweld’ in zijn ogen.

Wat bedoelt u met een daad van geweld?

‘Liefde is gewelddadig in de zin dat ze de hele structuur van je bestaan kan veranderen. Mensen zijn bereid om naar een ander land te gaan voor de liefde. Ze zijn bereid van godsdienst te veranderen, andere talen te leren. Liefde kan ook een bedreiging voor het systeem zijn. Zo namen de communistische regimes het ook waar.’

Dat klinkt alsof Horvat het begrip ‘geweld’ alleen in overdrachtelijke zin gebruikt. Maar in zijn boek verbindt hij liefde ook met revolutie: de radicaliteit van de liefde, haar vermogen je leven op de kop te gooien is dezelfde als de radicaliteit van de revolutie, het vermogen om het heersende systeem omver te werpen.

Als je naar apps als Tinder en Grindr kijkt, dan zie je dat het emotionele leven handelswaar wordt

Als liefde een ‘daad van geweld is’, betekent dit dan ook dat de omverwerping van het systeem met geweld gepaard mag gaan?

‘We moeten de vraag stellen – zoals Bertolt Brecht deed – wat een bank beroven voorstelt in verhouding tot het oprichten van een bank.’

Het laatste was, suggereerde de marxistische Duitse toneelschrijver, erger. De bank was het symbool van het systemische geweld van het kapitalisme, het instrument voor het grootkapitaal om zich te verrijken ten koste van de arbeider.

‘Op dezelfde manier stel ik de vraag hoe het geweld op straat zich verhoudt tot dat van het systeem. Ik heb het gezien bij de laatste G20 waarbij alle media het hadden over de anarchisten die molotovcocktails gooiden en auto’s in brand staken. Maar het grotere probleem was het systeem dat de noodtoestand uitriep en het geweld zelf opwekte. Ik legitimeer het geweld van de demonstranten niet. Ik denk niet dat het verbranden van auto’s het systeem zal omverwerpen. Het zal alleen nog een sterkere reactie van het systeem oproepen.’

‘Maar ik denk dat we voorzichtig moeten zijn met het veroordelen van hen die zo wanhopig zijn dat ze individuele geweldsdaden plegen om het geweld van het systeem te bestrijden dat veel sterker is dan elke individuele daad kan zijn.’

U schrijft dat Andreas Baader volledig gelijk had toen hij zei ‘neuken en schieten is hetzelfde’, maar dat het echte probleem ontstaat als neuken belangrijker wordt dan schieten. Wat bedoelt u daarmee?

‘Deze zin moet gelezen worden in de context van een andere. In dezelfde tijd vormde Kommune 1 zich in Berlijn. Een van de oprichters zei: "Wat zal ik me druk maken over de Vietnamoorlog als ik orgasmeproblemen heb?" Deze maand vieren we de verjaardag van 1968. Een deel van de studentenbeweging ging in die tijd communes oprichten. Zij dachten: om het systeem omver te werpen, moeten we in eigen kring een nieuwe maatschappij scheppen. Een ander deel sloeg de terroristische richting in. Schieten in plaats van neuken. Beide richtingen faalden.’

‘Terrorisme schiep een veel gewelddadigere reactie van het systeem. De surveillance state. Ook de hippiebeweging faalde. Het kapitalisme slaagde erin zelfs de meest bevrijdende aspecten ervan in te palmen. Kapitalisme zei: als je met tien mensen wil neuken, prima. Tinder en Grindr regelen het. Dit is het antwoord op je vraag.’

‘Het is mogelijk de Europese verkiezingen te hacken’

Hmm, geloof niet dat daarmee helder is waarom neuken en schieten hetzelfde zijn en al helemaal niet waarom het echte probleem ontstaat wanneer neuken belangrijker wordt dan schieten. Maar zeker is dat DiEM25, de pan-Europese beweging voor de democratisering van Europa waarvan Horvat mede-oprichter is, een vreedzame omwenteling nastreeft.

Is het de bedoeling van DiEM25 de Europese Unie omver te werpen?

‘Zeggen dat we de EU moeten verlaten voor we geprobeerd hebben het radicaal te veranderen van binnenuit of voor we een goed, duurzaam plan hebben voor de dag erna, is gevaarlijke demagogie. Niet links maar krachten zoals Marine Le Pen en de Poolse regering zullen profiteren van de ondergang van de EU.’

Doet DiEM volgend jaar mee aan de Europese verkiezingen?

‘DiEM blijft een politieke beweging, maar ze heeft ook een verkiezingsvleugel opgericht. Dat betekent dat DiEM in sommige landen al aanwezig is als een politieke partij. Recentelijk hebben we in Athene een politieke partij voorgesteld, Mera, wat hetzelfde als Diem betekent: dag. Met partners uit onder meer Denemarken, Frankrijk, Polen en Italië hebben we een transnationale lijst gevormd die European Spring heet en die aan de Europese verkiezingen zal deelnemen in 2019.’

Het Europees Parlement heeft de mogelijkheid van transnationale lijsten toch afgeschoten?

‘Dat is opnieuw een teken dat het Europees Parlement radicaal moet veranderen om zijn naam waard te zijn. Wat we zullen doen, is een transnationale lijst simuleren. Wij werken van tevoren al met kandidaten uit verschillende landen samen aan een coherent programma van radicale verandering voor Europa, in plaats van achteraf te proberen een politieke familie te vormen. Al geloof ik helemaal niet in het Europees Parlement, toch denk ik dat het mogelijk is de Europese verkiezingen te ‘hacken’ voor een pan-Europese campagne van Nederland tot Polen, van Denemarken tot Griekenland.’

Het hoofdpunt van DiEM is democratisering. Wat moet op dit front gebeuren?

‘Als je dat wil weten, moet je naar Vis komen. We hebben op zijn minst een week nodig om daar over te praten. We kunnen beginnen bij de Eurogroep en haar door Yanis Varoufakis onthulde rol tijdens de eurocrisis. Vele gewone burgers beseften toen voor het eerst dat er zoiets als de Eurogroep bestaat, een instelling die bestaat buiten de Europese verdragen maar een grotere macht heeft dan welk ministerie van Financiën dan ook.’

We moeten een tegenbeweging scheppen die op dezelfde manier is verbonden als het internet vandaag

In sneltreinvaart somt de filosoof vele tekenen van het democratische tekort op. Het onvermogen van het Europees parlement een echte volksvertegenwoordiging te zijn. Het feit dat de Nutella die kinderen in landen als Kroatië krijgen van veel mindere kwaliteit^* is dan in West-Europa, ‘een teken dat internationale bedrijven een grotere invloed hebben dan de EU of nationale regeringen’. Het schandaal met Cambridge Analytica. ‘Bedrijven als Facebook plukken onze data, betalen nauwelijks belastingen, ze dringen onze steden binnen met het ideologische concept smart cities om het openbaar vervoer en de publieke ruimte te privatiseren. De EU en nationale regeringen hebben noch de macht noch de wil om deze bedrijven te stoppen.’

DiEM wel? Een uitweg uit het kapitalisme is er toch niet volgens u?

‘Echt ontsnappen is inderdaad onmogelijk, maar ik geloof dat je wel parallelle systemen en relaties kan scheppen. In het Europa van vandaag heb je bijvoorbeeld coöperaties en bewegingen die vluchtelingen helpen. DiEM25 is een beweging die al de samenleving probeert te bouwen die in de toekomst zal komen. Als jij in een relatie met een ander erin slaagt die ander niet tot koopwaar te maken, maar te zien als een doel op zich, dan schep je in je persoonlijke relaties al een andere wereld, een andere toekomst.’

‘Maar dit kan te idealistisch klinken. Ik geloof niet dat micro-gemeenschappen het systeem kunnen veranderen, want de toestand van de wereld is zo fucked up. Er is geen micro-gemeenschap die klimaatverandering kan tegenhouden of de burgeroorlog kan doen stoppen. We moeten constant verbindingen leggen tussen het persoonlijke, het lokale en het mondiale. Een tegenbeweging scheppen die op dezelfde manier is verbonden als het internet vandaag.’

DiEM is een poging dat netwerk te scheppen?

‘DiEM is slechts een van de vele pogingen. We hebben een heterogene verzameling van verbonden bewegingen nodig. Alleen door de krachten te bundelen van alles wat er gaande is – de coöperaties, de alternatieve munten, de burgerbudgetten, de inheemse bewegingen van India tot Latijns-Amerika, de klokkenluiders – zullen we in staat zijn het huidige systeem uit te dagen.’

Meer lezen?