Mooi hoor, zo’n maatwerkbudget waarover sociaal werkers vrij mogen beschikken, maar is dat geen lapmiddel?

Zou het echt helpen als ambtenaren worden getraind af te komen van de fixatie op regels en leren om eerst te kijken naar het beoogde effect van een regel?

Is het niet beter om de oorzaak van de ellende aan te pakken, door het systeem te veranderen?

Het zijn zomaar wat reacties die Correspondentleden onder mijn verhaal zetten. Daarin stelde ik vast dat burgers vaak vastlopen in de bureaucratie, en stelde ik twee oplossingen voor.

Ten eerste dat gemeenten meer gebruikmaken van maatwerkbudgetten, oftewel geld dat sociaal werkers naar eigen inzicht inzetten om andere kosten te besparen. Ten tweede de ‘omgekeerde toets’, waarbij een ambtenaar een verzoek niet beoordeelt op basis van de regels, maar op basis van het beoogde effect van de regeling.

In deze update ga ik in op de reacties van Correspondentleden. Zo ben ik het van harte eens met de kritiek dat als een regel niet deugt, we geen uitzondering moeten maken, maar de regel moeten veranderen. Vijf lessen uit de discussie.

Les 1: Schrap onnodige of onrechtvaardige regels

Zo mailde Correspondentlid Jeroen mij over problemen die hij ondervond omdat hij geen vaste verblijfplaats heeft. Hij werkt een deel van het jaar als internationaal vrachtwagenchauffeur en woont de andere tijd in het buitenland, maar hij heeft een briefadres bij zijn zus. Zo kan hij een paspoort krijgen en is hij verzekerd.

Maar als internationaal vrachtwagenchauffeur heeft Jeroen een bewijs nodig dat hij verzekerd is. Dat bewijs moet de Sociale Verzekeringsbank (SVB) afgeven. Maar de SVB weigert hem dat bewijs te geven, omdat hij geen vaste verblijfplaats heeft in Nederland.

Dat lijkt me nou een regel die prima overboord kan. Het gaat immers om het bewijs dat je verzekerd bent. En dat is Jeroen. De regel dat iemand ook een vaste verblijfplaats heeft kan dus weg.

Wie de patronen ziet, kan ook de oorzaken aanpakken

Alles wat eenvoudiger kan, is mooi meegenomen. Om regels die overbodig zijn of averechts uitwerken op het spoor te komen, pleit ik daarom niet alleen voor een maatwerkbudget en voor trainingen voor ambtenaren om van hun regelfixatie af te komen, maar ook voor een analyse van de uitzonderingen. Zo kunnen instanties patronen op het spoor komen. Waar gaat het niet één keer mis, maar steeds opnieuw? Zo wordt zichtbaar waarom regels en routines op de schop moeten.

Wie de patronen ziet, kan ook de oorzaken aanpakken. Zo wordt maatwerk geen uitzondering op de regel, maar een aansporing om de regel te veranderen of te schrappen.

Les 2: Schrappen of vereenvoudigen van regels heeft vaak onbedoelde gevolgen

Toch hoort daar wel een winstwaarschuwing bij. In de praktijk heeft ook het schrappen van regels of het vereenvoudigen van het systeem vaak onbedoelde gevolgen.

Het stelsel wordt zo ingewikkeld omdat we recht willen doen aan verschillen. Dus wordt heel gedetailleerd bepaald wie ergens wel en wie ergens geen recht op heeft.

Het is bijvoorbeeld veel eenvoudiger om elke burger boven een bepaalde leeftijd een vast bedrag aan overheidspensioen (AOW) uit te keren. Maar van zo’n vereenvoudiging zijn mensen die alleen wonen de dupe, want alleen wonen is nu eenmaal duurder dan samenwonen. Dus maken we de regels eerlijker en ingewikkelder, door alleenstaanden meer AOW uit te keren dan samenwonenden. Maar bij hoeveel nachten in de week bij iemand slapen woon je samen?

Bovendien is het onbedoelde gevolg dat we zo de kans op misbruik groter maken. Je kunt samenwonen, maar toch twee keer een hogere AOW-uitkering voor alleenstaanden krijgen.

Les 3: Soms zijn niet de regels, maar de wisselwerking ertussen het probleem

Een andere reden waarom je het alleen met het veranderen van de regels niet redt, is dat elke aparte regel op zichzelf logisch kan zijn, maar dat de wisselwerking tussen de regels kortsluiting veroorzaakt. Correspondentlid Remko Berkhout


Elke regel is begrijpelijk, maar in hun samenspel loopt het mis

De hoofdhuurder was overleden en deze cliënt moest diens huis uit. Hij kon een woning krijgen in een andere gemeente, maar daarvoor moest hij wel laten zien dat hij inkomen had. Maar hij kon daar pas een uitkering krijgen, als hij ingeschreven was in de gemeente. En hij kon zich pas inschrijven als hij de woning kreeg.

Elke regel is begrijpelijk, maar in hun samenspel loopt het mis. Geen enkele instantie wilde een uitzondering maken en uiteindelijk is de man in de maatschappelijke opvang in de eerste gemeente beland.

Les 4: Een perfect systeem bestaat niet, dus moeten uitzonderingen mogelijk zijn

Waar systemen of regels simpeler kunnen, moeten we dat altijd proberen. Maar een perfect systeem is een illusie. Dus moeten de ambtenaren die met de uitvoering zijn belast leren om niet simpel regels toe te passen, maar altijd oog te houden voor de geest van de wet.

Ik noemde daarvoor twee mogelijkheden: de training in de omgekeerde toets van Stimulans, en een maatwerkbudget.

Sommige lezers waarschuwen daarbij voor willekeur. Hoe voorkomen we dat de ene burger anders wordt behandeld dan een ander. Evelien Meester van Stimulansz Zij denkt dat ambtenaren willekeur kunnen voorkomen door het gewenste eindresultaat zo gelijk mogelijk te maken. ‘Als we bijvoorbeeld als eindresultaat willen ‘zoveel mogelijk op eigen kracht meedoen aan de samenleving’, dan is dat gelijk.’

Daar wil ik nog aan toevoegen: om willekeur te voorkomen is het wel van belang om het oordeel inzichtelijk te maken. Dan kunnen organisaties er ook van leren.

Les 5: Laat burgers niet de dupe zijn van schurende zorgstelsels

Nu is het zo dat burgers worden opgezadeld met de schurende systemen of kortsluiting tussen de regels. Zij moeten zich voegen naar de eisen van het systeem. De Nationale Ombudsman heeft deze week daarom gepleit voor een overgangsbudget. Als onduidelijk is uit welk potje iets moet worden betaald, dan moet een instantie het van hem voorschieten en zo mogelijk met de andere instanties

Zo vertelt Amber Bindels op dat ze als ze naar een andere gemeente verhuist haar rolstoel moet inleveren. Waarom kan de nieuwe gemeente niet gewoon een financiële afspraak maken voor de vergoeding van de rolstoel met de oude gemeente, zonder Amber daarmee lastig te vallen? Het laat zien dat het een permanent gevecht is om in een land vol regels het gezond verstand de overhand te laten krijgen.