In Oost-Oekraïne willen ze geen revolutie en geen Russen

Als een geest komt hij met zijn collega’s uit de grond, zijn gezicht en kleren zwart en slechts het wit van zijn tanden en oogwit zichtbaar. Zes uur heeft de 47-jarige Bogdan Gegorjev vierhonderd meter onder de grond gewerkt in een mijn in Oost-Oekraïne. Zijn dag zit erop.

Moeizaam kleedt hij zich om. Hij denkt niet aan protesten of aan revoluties. Voor Gegorjev telt alleen dat hij zijn maandsalaris van 5.000 grivna (360 euro) krijgt en zijn gezin kan voeden. ‘Wat maakt het uit, met Rusland of als een verenigd Oekraïne? Er moet worden gewerkt.’

Gegorjev verdient zijn geld in een privémijn buiten het stadje Sjachtjorsk, een uur rijden van de Oost-Oekraïense stad Donetsk. Rails duiken de diepte van de mijn in. Enkele lampen zorgen net voor het benodigde licht. De grond is zwart. Bij de ingang van het kantoor ligt een stapel glimmende steenkool, antraciet. ‘De beste kwaliteit. Voor Europa,’ zegt de 42-jarige Svetlana Serbinova, vice-directeur veiligheidszaken in de mijn.

De privémijnen moeten zien te overleven. De ene na de andere heeft de deuren moeten sluiten, zegt Serbinova. Drie jaar geleden waren het er nog zeventig. Daar zijn er nu twintig van over. Het zijn zware tijden. De steenkoolprijs daalt en de kosten liggen hoog. Het belangrijkste voor Serbinova en mijnwerkers als Gegorjev is dus dat de mijn blijft draaien. Dat telt zwaarder dan een revolutie of een dreigende oorlog met buurland Rusland. Want daarmee valt geen geld te verdienen. Wat de uitkomst van de huidige ontwikkelingen mag worden, zien ze dan wel weer.

Het is hopen op een beter leven. Een mentaliteit die mensen in voormalige Sovjetlanden vaker kenmerkt. Fatalisme viert hoogtij. De Homo Sovieticus leeft voort in de hoofden. Je hebt te gehoorzamen aan wat de staat zegt, verder dien je te zwijgen en geen afwijkende mening te hebben. Zo is dat aangeleerd. ‘We hopen dat de nieuwe regering ons niet vergeet en niet alle aandacht naar West-Oekraïne gaat,’ zegt Serbinova.

Oosten en westen scheiden

Het schiereiland de Krim haalt deze dagen vooral het nieuws. De gebeurtenissen daar kunnen als katalysator werken in het oosten. Zeker als de Krim zich daadwerkelijk aansluit bij Rusland, nu de regering op het schiereiland een decreet heeft aangenomen met steun van het eigen parlement. De lokale bevolking spreekt zich in een referendum op 16 maart uit over inlijving door Rusland. Als oosten en westen hun eigen weg inslaan, houdt het voor Oekraïne simpelweg op.

Meer dan ooit klinken stemmen om oosten en westen van elkaar te scheiden, omdat ze te veel van elkaar zouden verschillen. Oost-Oekraïne weet niet beter dan dat het deel uitmaakt van Rusland. Eerst onder de tsaar, later onder de Sovjets. West-Oekraïne heeft vrijwel altijd behoord tot de Europese rijken. Pas sinds de Tweede Wereldoorlog zitten het oosten en westen onder eenzelfde dak. Het oosten levert politici als de verdreven president Viktor Janoekovitsj en zijn Partij van de Regio’s. Het westen kan bogen op de Oranjerevolutie in 2004. Terwijl de intellectuelen in de koffiehuizen van Lviv elkaar treffen, bepaalt in Oost-Oekraïne de industrie de agenda.

Een herinnering aan de geschiedenis

En om de industrie kun je niet heen in Oost-Oekraïne. Op weg naar de mijn in Sjachtjorsk tekenen steenbergen de Donbassregio, het gebied rond de steden Donetsk en Loehansk, waar 6,6 miljoen mensen wonen. Als piramides geven ze het desolate landschap een gezicht. Staal- en chemiefabieken vullen met hun uitstoot het plaatje verder in.

Het is slalommen langs gaten in de weg. Verroeste, vuile goederenwagons trekken voorbij over de spoorwegovergang. Rook komt uit fabriekspijpen. Kinderen gebruiken vergane kussens van autostoelen en autobanden als landingsplek voor hun salto’s. Het enige dat voor kleur zorgt is een enkele gele, rode of groene jas van een Oekraïner.

Sovjetoprichter Lenin staat hier nog keurig op zijn sokkel. Niet omvergeworpen door Oekraïense nationalisten. ‘Cool hè,’ zegt een vrouw bij zijn standbeeld in het dorp Islovajsk, waar de zwerfhonden de dienst uitmaken en op stations en in de winkels amper licht brandt. ‘Hij staat hier nog. Een herinnering aan onze geschiedenis.’

De emigratie van vroeger zorgt ervoor dat de Oost-Oekraïeners nog altijd Russisch bloed door de aderen hebben stromen

Een enkeling zegt dat Lenin plaats moet maken voor de Welshman John James Hughes, de stichter van Donetsk in de negentiende eeuw. Voor het Russische tsarenimperium zette hij de eerste metaalfabriek op en startte daarmee de industriële opmars van het gebied. De Donbassregio groeide uit tot een onmisbare schakel in het Russische rijk en later het Sovjetimperium. Gevangenen uit het tsarenrijk gingen hier aan het werk. Sovjetarbeiders kwamen uit alle hoeken naar de fabrieken in de Donbassregio.

De emigratie van vroeger zorgt ervoor dat de Oost-Oekraïners nog altijd Russisch bloed door de aderen hebben stromen. In Donetsk, zeventig kilometer van de Russische grens, is 35 procent etnisch Russisch tegenover 55 procent etnisch Oekraïens. Het slavische broederschap staat voorop.

Alleen daarom al kiezen Oost-Oekraïners liever voor een douane-unie met Rusland en Wit-Rusland dan een verbond met de Europese Unie. Oost-Oekraïners hebben familieleden in Rusland. Partners komen uit Siberië. Russische bedrijven vestigen zich in het oosten. De Russisch-orthodoxe Kerk met haar gouden koepels wint aan terrein. Steenkool, staal en chemie vinden in Rusland een belangrijke afnemer. De export van de regio rond Donetsk naar Rusland bedroeg vorig jaar 1,7 miljard euro.

Wiskunde in het Russisch

De band met Rusland komt in het openbare leven het meest tot uiting in de taal. Geen Oekraïens komt eraan te pas in de restaurants, winkels en gezinnen van de Donbassregio. Niet dat de bewoners zich afzetten tegen het Oekraïens, maar Russisch is de taal hier.

De ontspannen manier waarop met de taal wordt omgesprongen blijkt uit de schoolervaring van de 25-jarige fotograaf Anton Skiba. Op de basisschool leerde hij Russisch, daarna op het lyceum Oekraïens. De leerlingen mochten stemmen over het gebruik van het Russisch of Oekraïens tijdens de lessen. Bij wiskunde kozen ze voor het Russisch; de Oekraïense geschiedenis kregen ze in het Oekraïens.

De leerlingen mochten zelf stemmen over het gebruik van het Russisch of Oekraïens tijdens de lessen

Maar voor de Russische nationalisten in Oekraïne is de Russische taal heilig. Ze roeren zich deze dagen bij het regionale regeringsgebouw in Donetsk. De demonstranten vinden dat ze de Donbass moeten beschermen tegen de ‘fascisten’ uit West-Oekraïne die in Kiev onwettig aan de macht zijn gekomen. Donbass mag niet de volgende zijn. Want in Oost-Oekraïne staan de nekharen overeind bij het horen van de naam Stepan Bandera, de Oekraïense nationalistische leider die aan de zijde van nazi-Duitsland vocht tegen het Rode Leger. In de ogen van de pro-Russische demonstranten zitten zijn volgelingen nu in de regering.

Daarom zien zij graag dat Moskou na de Krim ingrijpt in Oost-Oekraïne. Als beschermer tegen de ‘onwettige’ regering en hun ‘fascisten.’ West-Oekraïne heeft de Europese Unie en de Verenigde Staten. Oost-Oekraïne vindt warmte bij Rusland. De droom is volledige aansluiting daarbij.

Een politieke mythe

Maar afgaande op de resultaten van de parlementsverkiezingen betreft het hier maar een klein deel van de bevolking. Roeski Blok, de partij die streeft naar een pan-slavische unie, behaalde in 2012 in Donetsk bij een kiesdistrict als beste uitslag 4,23 procent. En landelijk 0,31 procent. De pro-Russische demonstranten bij het regeringsgebouw tellen hooguit tweeduizend mensen, op een stad van een miljoen inwoners.

Of de industriële Donbassregio Oekraïne voedt? Ja, zeggen de pro-Russen en niet alleen de demonstranten bij het regeringsgebouw. Wie doet het anders? Lviv? Daar in het westen hebben ze geen eigen industrie en werken ze niet. Daar discussiëren en protesteren ze alleen maar. De Donbassregio verricht arbeid en draagt geld af aan de rest van het land.

Dat is een mythe, zeggen anderen. In stand gehouden door politici om de bevolking het gevoel te geven dat ze van waarde is. Dat de mensen iets hebben om trots op te zijn en waarmee ze zich kunnen afzetten tegen West-Oekraïne. Want de steenkoolprijs daalt, maar de kosten blijven hoog. Om de mijnen te steunen subsidieert Kiev deze industrie en de Donbassregio kent een verouderde bevolking die leeft van haar staatspensioen.

De laatste groep wijst op een analyse van het tijdschrift De Oekraïense Week. Die berekende dat op basis van de overheidsbegroting Galicië, de regio in het westen, in 2012 de schatkist 635 miljoen euro opleverde en daarvan 596 miljoen terugkreeg in de vorm van subsidies. De Donbassregio leverde 1,6 miljard euro op, maar ontving 44 miljard euro voor subsidies en pensioenen.

De ongelijkheid is groot

De grootste bedrijven van het land bevinden zich in Oost-Oekraïne. Maar wie een paar dagen door Donetsk rondloopt, ziet dat het geld ergens blijft hangen. In het centrum stralen dure winkels, zitten koffiebars vol en bieden supermarkten luxe buitenlandse producten aan. Westerse en Aziatische auto’s zorgen voor een file op de hoofdstraat. Maar nog geen tien minuten verderop staan treurige flats. Een zwerver heeft een stuk gedroogde vis in zijn knuisten, een dode zwerfhond ligt midden op de weg en de buitenlandse bezoeker wordt argwanend in de gaten gehouden.

De welvaart in de Donbassregio loopt af in een piramide naar beneden, met aan de top de rijksten, daaronder een kleine middenklasse en daar weer onder een brede onderklasse. Het gemiddelde salaris in de Donetskregio ligt op 4.000 grivna (302 euro) per maand. In de Westerse-Lviv-regio gaat het om 2.900 grivna (219 euro) per maand.

Achmetov bezit haast elk bedrijf dat je je kan bedenken: staal, steenkool, supermarkten, telecom, media, vastgoed, landbouw en transport

Eén persoon steekt boven alles en iedereen uit: oligarch Rinat Achmetov, met een geschat fortuin van 9,1 miljard euro. De koning van de Donbassregio, waar niemand omheen kan. In het bezit van elk bedrijf dat je haast kan bedenken: staal, steenkool, supermarkten, telecom, media, vastgoed, landbouw en transport. De plaatselijke voetbalclub Sjachtar Donetsk is zijn speeltje. Achmetov heeft door heel Oekraïne driehonderdduizend man onder zich werken.

De rijkste man van het land roept momenteel op tot een verenigd Oekraïne en samenwerking met de nieuwe regering. Achmetov heeft zijn lijntjes naar de politiek. Hij financiert de Partij van Regio’s en stond dicht bij Janoekovitsj. Maar toestanden als op de Krim moet hij niet hebben in zijn tuin. Zijn zaken floreren bij rust en een verenigd Oekraïne. Dat is beter voor de afzet. In Oekraïne is Achmetov nummer één. In Rusland moet hij achteraan de rij aansluiten.

Met hun bedrijven hebben de oligarchen het volk van zich afhankelijk gemaakt. De Europese Unie mag dan de rekeningen van Janoekovitsj bevriezen, als dat gebeurt met de centen van Achmetov raakt dat de gewone Oekraïner. ‘Dan heb ik echt een probleem,’ zegt Anton Skiba, de fotograaf die opdrachten binnenkrijgt van Achmetovs bedrijven.

De Oost-Oekraïners weten ook dat als de Russen komen hun baan niet meer zo zeker is. De Oost-Oekraïense industrie vormt een stevige concurrentie voor Russische bedrijven. Het komt oligarchen uit het buurland beter uit als ze de Oost-Oekraïense fabrieken in handen krijgen en kunnen sluiten. De Oost-Oekraïners profiteren graag van meer handel met Rusland door middel van een douane-unie, maar opgeslokt worden door de grote buurman gaat te ver.

Een pijler om op te bouwen

Oekraïne moet zelf de problemen oplossen. Als een verenigd land, vinden Vova Proskoerovski (24) en Kirill Arich (22) in hun kantoor in Donetsk, waar ze internetfilms maken. Met hun skinny jeans, Kirills baard en Vova’s muts nonchalant op zijn hoofd vormen ze de hipsters van Donetsk.

De weg naar Rusland is volgens hen niet de juiste. ‘Kijk alleen al naar de verschillen in Rusland. Je hebt Moskou en de rest van het land, waar armoede heerst,’ zegt Proskoerovski. Ze weten niet beter dan dat Oekraïne, inclusief de Krim, een verenigd land is. Geboren rond de val van het Sovjetrijk hebben ze last van het communistische verleden.

De twee beseffen dat de geschiedenis van de Sovjet-Unie nog altijd doorleeft in Oost-Oekraïne. Dat gaat verder dan alleen een standbeeld van Lenin op een plein of wat pro-Russische demonstranten bij een regeringsgebouw in Donetsk. Dat zit vooral in de hoofden van de mensen. Daar moet de regering in Kiev rekening mee houden. Maar juist de Oost-Oekraïense mentaliteit van willen werken in een rustig, stabiel en verenigd Oekraïne, zoals Gegorjev en Serbinova in de mijn, moet voor Kiev een pijler vormen om op te bouwen.