‘Schaffen’ de Duitsers het nog wel? Hun zelfbeeld vertoont steeds meer scheuren

Terwijl de fanatiekelingen uit mijn examenjaar naar een stad vertrokken om daar alvast iets ambitieus te gaan studeren, en de rest eerst een paar maanden op een palmenstrand ging liggen, besloot ik op mijn achttiende om kamermeisje te worden in een Duits kasteelhotel.

In plaats van ongestoord de wereld te bestormen, draafde ik, gehuld in een dirndl, met een zeem door een Duits kasteel. Waarom weet ik nog steeds niet precies, maar louterend was het wel. Zelden heb ik harder gewerkt.

Maar hoe hard we de donzen dekbedden ook opschudden, het luxehotel had moeite de kamers te vullen. Het was 2002, de Duitse economie lag op zijn gat, Duitsland gold als de zieke man van Europa. De werkloosheid was er hoog, vooral in het oosten van het land, de voormalige DDR. Ik boende badkamers met barse vrouwen die hun gezinnen in het oosten hadden achtergelaten omdat er thuis nauwelijks werk was.

Ik boende badkamers met barse vrouwen die hun gezinnen in het oosten hadden achtergelaten omdat er daar amper werk was

Angela Merkel, inmiddels de beroemdste vrouw die de DDR heeft voortgebracht, was op dat moment nog bezig aan haar lange mars door de christendemocratische partij. Ze was net fractievoorzitter geworden door een mannelijke partijbons handig buitenspel te zetten,^* een tactiek die ze op weg naar de macht vaker zou toepassen.

Jaren later, in 2015, zou ook zij de slingerende weg naar dit beroemde kasteel in de Beierse Alpen afleggen. Hier, op Schloss Elmau, ontving bondskanselier Merkel de leiders van de machtigste landen ter wereld voor een G7-top.

Met de Amerikaanse president Barack Obama liet Merkel, later dat jaar door Time uitgeroepen tot ‘kanselier van de vrije wereld’, zich in de kasteeltuin bij een rustiek Beiers wandelbankje fotograferen.

Op de foto hebben beiden de armen gespreid, als om nog eens te benadrukken hoe ver hun macht reikt, terwijl ze over een glooiende alpenwei uitkijken naar de in nevelen gehulde bergtoppen in de verte.

Steeds weer veranderde mijn tweede Heimat

De afgelopen vijftien jaar werd Duitsland mijn tweede, zelfverkozen Heimat. Ik woonde er drie keer, in evenveel verschillende hoedanigheden: naast mijn kortstondige carrière als kamermeisje werkte ik er als journalist – onder andere als gastredacteur bij de Duitse krant Die Zeit – en op de politieke afdeling van de Nederlandse ambassade in Berlijn.

Steeds weer zag ik het land veranderen. En steeds nam mijn fascinatie voor dat grote, machtige buurland verder toe. In de diplomatieke wereld zag ik: wat er in Duitsland gebeurt, is, direct, alleen al vanwege de hechte handelsrelatie, maar ook indirect, van invloed op Nederland. Veel meer dan, bijvoorbeeld, de laatste tweet van Donald Trump, terwijl die hier vaak de voorpagina haalt.

Naast een Duitser steek je als Nederlander toch altijd weer af als het toonbeeld van onbekommerdheid

Ik leerde de ernst van Duitsers waarderen. Nu ben ik zelf ook best ernstig, maar naast een Duitser steek je als Nederlander toch altijd weer af als het toonbeeld van onbekommerdheid. En dat is ook wel eens prettig.

Maar wat me het meest fascineerde: hoe de Duitsers zichzelf zagen. En dat De Geschiedenis in dat zelfbeeld nog altijd een allesbepalende rol speelde. De extremen op links en rechts, en hoe die in Duitsland tegenover elkaar staan - zoals je ook weer ziet bij de recente rellen in Chemnitz - die heftigheid kende ik uit ons polderland niet.

De Duitse stabiliteit, gesmolten als ijsje in de hitte?

In de ogen van velen maakte Merkel van Duitsland het land dat, zelfbewust maar bescheiden, de leiding in Europa nam. Eindelijk stond Duitsland, in een onrustig Europa, aan de goede kant van de geschiedenis. Onder Merkel groeide het land uit tot ‘goedaardige hegemoon’, een toonbeeld van stabiliteit en voorspoed.

Lange tijd leek dat beeld ook in Duitsland te werken: ‘Mutti’ Merkel stelde elders orde op zaken, en legde de Duitsers te slapen onder een deken van welvaart en politieke voorspelbaarheid. Maar daaronder sluimerde het. Gaandeweg begon de steun voor Merkel en haar ‘open en verantwoordelijke’ Duitsland af te nemen. Die koers had immers ook in eigen land gevolgen.

De migratiecrisis werd de ultieme katalysator voor de onvrede. Met de komst van een rechts-populistische partij, de Alternative für Deutschland (AfD), was de geest uit de fles. Merkel was niet langer onaantastbaar. En het zelfbeeld van Duitsland begon scheuren te vertonen.

Vlak voor de zomer leek een dieptepunt bereikt. Het politieke lot van Merkel hing aan een zijden draadje

Vlak voor de zomer leek een dieptepunt bereikt. Merkel verzeilde in de diepste regeringscrisis in tijden, haar politieke lot hing aan een zijden draadje. Ook andere bastions rammelden. De Duitse autoindustrie sleepte zich van het ene naar het andere sjoemelschandaal.^* Er dreigde een handelsoorlog met de VS,^* de relatie met Rusland liep moeizaam en intussen verkeerde het Duitse leger nog altijd in zieltogende toestand.^* En toen werd de Mannschaft ook nog eens roemloos uit het WK geknikkerd.

‘Ooit was het een sterk land’, verzuchtteDer Spiegel,^* een van de grootste weekbladen van Duitsland. De Duitse vlag droop in dreigend zwart-geel-rode slierten van de cover. Die door veel Duitsers én hun kleinere buurlanden zo gekoesterde stabiliteit: gesmolten als een ijsje in de hitte? Zou het echt?

Om daar achter te komen, reisde ik de afgelopen weken voor De Correspondent opnieuw door Duitsland. Opnieuw bezocht ik plekken en mensen die ik in de afgelopen vijftien jaar tegenkwam. Ik legde ze één simpele vraag voor: Was ist los?

Op wonderbaarlijke wijze uit het dal geklommen

Zo ga ik terug naar Hamburg, waar ik in 2013 als gastredacteur voor de Duitse krant Die Zeit werkte. Het contrast met het Duitsland dat ik tien jaar eerder in Beieren had leren kennen, kon niet groter zijn. Het land was op wonderbaarlijke wijze uit het dal geklommen, de economie ronkte.

Als ik hardliep langs de Elbe, zag ik reusachtige containerschepen de haven uitstampen. Op de burelen van Die Zeit hoorde ik Helmut Schmidt, voormalig bondskanselier én uitgever van de krant, tevreden verklaren dat Duitsland het internationaal gezien fantastisch deed.

Bij het ontbijt deed Lena steevast verslag van een nachtdienst vol kleine vergrijpen en een incidentele schietpartij

Ik huurde een kamer bij Lena, met haar 1.58 meter en blonde krullen vermoedelijk de schattigste rechercheur van de stad. Bij het ontbijt deed ze steevast verslag van een nachtdienst vol kleine vergrijpen en een incidentele schietpartij.

Hamburg was een van de veiligste steden van Duitsland, verklaarde Lena graag monter bij haar knäckebröd. Ik schuif opnieuw aan haar keukentafel aan om te vragen of dat nog steeds zo is.

In de binnenlandse politiek leek er in 2013 geen vuiltje aan de lucht. Zonder noemenswaardige tegenstand werd Merkel opnieuw tot bondskanselier gekozen. Terwijl er onderhuids toch van alles broeide: het economisch succes was gepaard gegaan met straffe arbeidsmarkthervormingen, Duitsland kende werkende armen.

Begin dat jaar was onder leiding van een economie-professor uit Hamburg de AfD opgericht, toen nog vooral een beweging met een eurosceptische agenda. Gek maar ongevaarlijk, was de teneur onder de meeste journalisten die ik er naar vroeg. Over Pim Fortuyn en Geert Wilders wilden ze graag van alles weten, maar succes voor een rechts-populistische partij, in Duitsland? Dat leek de meesten ronduit ondenkbaar.

Inmiddels is de AfD de grootste oppositiepartij in de Bondsdag. In Hamburg bezoek ik een partijavond van de AfD en vraag ik mijn oud-collega’s bij Die Zeit hoe zij de razendsnelle opmars van de partij bezien én hoe ze terugkijken op hun eigen rol in die tijd.

Voor wie wil Duitsland een Heimat zijn?

Ook ga ik terug naar Berlijn, waar ik in 2015 de journalistiek tijdelijk verruilde voor de diplomatieke wereld. Het was het jaar dat Merkel haar ‘Wir schaffen das’ uitsprak. Tienduizenden mensen kwamen, lopend over de Autobahn of in overvolle treinen, het land binnen.

Mijn buurtgenoten begonnen verwoed kleren in te zamelen. Of meldden zich aan om taalles te geven in de haastig met veldbedden volgestouwde hangars van het voormalige vliegveld Tempelhof, waar ik vlakbij woonde. Duitsland liet zich van zijn beste kant zien, stelden politici en journalisten tevreden vast.

Maar de kritiek liet niet lang op zich wachten. En met de Oudjaarsnacht in Keulen, waarop het plein voor de Dom vol stroomde met mannen van ‘overwegend Noord-Afrikaanse origine’ en vrouwen massaal aangifte deden van aanranding, sloeg de stemming om.

De staat had de controle verloren, zo was de teneur, de kranten schreeuwden: ‘Kontrollverlust’. Ik zag hoe het land in een moeizaam gesprek met zichzelf verzeild raakte: voor wie wilde Duitsland eigenlijk een Heimat zijn?

Ik ga terug naar het oude vliegveld Tempelhof, waar inmiddels meer dan duizend vluchtelingen zijn ondergebracht in containerwoningen. Ik vraag migranten, vrijwilligers en ambtenaren: hoe ‘schaffen’ jullie dat, meer dan 1 miljoen mensen erbij?

Europa haalde opgelucht adem

Tot slot keer ik terug naar waar het allemaal begon: het kasteelhotel in Beieren. De plek waar Merkel en Obama zich drie jaar geleden lieten vereeuwigen.

Merkel zit nog in het zadel, maar lang niet meer zo stevig. Na de Bondsdagverkiezingen in september bleef Duitsland maandenlang zonder regering – een unicum voor Berlijn.

Uiteindelijk lukte het Merkel om een regering te vormen, Europa haalde opgelucht adem. Maar in juni diende zich al een diepe crisis over het migratiebeleid aan, Merkels regering wankelde. Uiteindelijk werd na nachtelijk overleg een compromis gevonden. Een broze vrede, oordeelden de commentatoren. Hoe lang zou dat goed gaan?

Ik reis door Beieren, waar in 2015 de meeste migranten aankwamen. Het is het welvarende achterland van de conservatieve Christlich-Soziale Union (CSU): Merkels bondgenoot (en zusterpartij) in de regering, maar ook fel criticus van haar migratiebeleid. Ook in Beieren vraag ik: Was ist los?

De komende weken doe ik verslag van mijn reis door een land in verhit gesprek met zichzelf.

Meer lezen?