Joris Luyendijk: help mij met mijn correspondentschap Slecht nieuws

‘Meneer Luyendijk, dank u wel! Dankzij u heb ik eindelijk de krant de deur uitgedaan. Het journaal kijk ik al helemaal niet meer. Ga zo door!’

Bij het brainstormen over dit correspondentschap Slecht nieuws moest ik vaak aan deze zinnen terugdenken. We schrijven najaar 2006 en zojuist is Het zijn net mensen verschenen, mijn boek over de mechanismes bij de beeldvorming over het Midden-Oosten.

Ik weet nog dat toen ik mijn toenmalige uitgever vertelde dat ik dit boek ging schrijven, hij sceptisch reageerde. ‘Mechanismes bij de beeldvorming over het Midden-Oosten?’ Wie wilde dat nu lezen? Wat ontzettend zonde van mijn materiaal – hij had gehoopt op een spannend boek over mijn leven als buitenlandcorrespondent – en wat slecht voor de verkoopcijfers.

Vertrouwen in ‘de’ media ebt weg

Het zijn net mensen werd niet alleen een van de best verkochte boeken van 2006, het won ook de NS Publieksprijs. Dit is de enige grote onderscheiding voor boeken in Nederland die de voorkeur uitdrukt van tienduizenden afzonderlijke mensen, in plaats van die van een jury van vijf. Meestal kiest dat publiek via deze NS-prijs voor voetbalboeken. Maar dit keer dus voor een ernstig en vaak verontwaardigd werk over hoe de journalistiek functioneert.

Zoals dat gaat, stroomden de uitnodigingen voor lezingen binnen. Na zo’n verhaal over de onvermijdelijke vertekeningen bij beeldvorming stond bij het vragenhalfuurtje altijd minstens één persoon op die dankbaar verkondigde dat ze nu eindelijk het bewijs had van wat ze altijd al had gedacht. Alleen naïeve mensen vertrouwen ‘de’ media nog, en daar wil je niet bijhoren. ‘Dank u wel, meneer Luyendijk, ik heb uw boek al aan drie mensen cadeau gedaan!’

Vaak volgde dan hier en daar instemmend gegrom of aarzelend applaus. Als ik vervolgens zei dat ik juist hoopte dat ze een extra krant of vaste website zouden gaan lezen of volgen, keken zulke mensen ronduit beteuterd. Vaak reageerden ze teleurgesteld en soms beschuldigden ze me nu van medeplichtigheid: ‘Hoe kunt u, met de kennis van nu, uzelf in de spiegel blijven kijken terwijl u gewoon in de media blijft werken?’

Vereist: meer openheid bij journalisten

Wie Het zijn net mensen onbevangen leest, ziet een pleidooi voor meer openheid bij journalisten en media over de beperkingen waarbinnen ze nu eenmaal opereren.

Want niet alleen in het Midden-Oosten, maar bij alle soorten beeldvorming geldt dat zelfs wanneer journalisten als een soort superhelden alles goed doen en zich scrupuleus aan alle wetten van hun vak houden, hun werk nog steeds:

• onvermijdelijk gefilterd is (je kunt nooit alles vermelden)
• vervormd wordt (wat je ziet, is vaak iets anders dan wat het lijkt omdat je als kijker of lezer lokale context mist)
• gemanipuleerd zal zijn (soms ben je afhankelijk van betrokken partijen die daar iets voor terug willen)
• partijdig is (sommige partijen kunnen beter manipuleren dan anderen)
• en ten slotte is versimpeld (je hebt maar beperkt tijd als journalist, zowel om je verhaal te maken als om het te vertellen)

Veel mensen wilden die boodschap horen en begrijpen, maar velen dus ook niet. Zij hadden zich vastgebeten in wat je kunt omschrijven als een X-Files-wereldbeeld.

In de jaren negentig was The X-Files een razend populaire serie over buitenaards leven en wezens wier activiteiten op aarde angstvallig en zo nodig met grof geweld door de overheid verborgen werd gehouden. De ondertitel van de serie zei alles: The Truth Is Out There.

Een tsunami van wantrouwen dreigt

Terugkijkend waren dit rimpelingen die twaalf jaar later angstaanjagend sterk zijn aangezwollen. In Nederland kun je al jaren spreken van een stormvloed, niet toevallig werven de drie succesvolste nieuwe politieke partijen vol op wantrouwen. Denk waarschuwt tegen ‘de media’ als geheel, de Partij voor de Dieren tegen de medische wetenschap en Forum voor Democratie voor eigenlijk alles.

Het idee dat een Amerikaanse minister zou opstappen wegens liegen, klinkt bijna als een slechte grap

Elders dreigt een heuse tsunami van wantrouwen. In het Witte Huis woont iemand die de vrije pers zo consequent aanduidt als ‘de vijand van het volk’ dat nog slechts een minderheid van de Republikeinen het oneens is met de stelling dat de president van Amerika kranten en media eigenhandig moet kunnen sluiten. Het idee dat een Amerikaanse minister zou moeten opstappen wegens liegen, zoals in Nederland eerder dit jaar, klinkt bijna als een slechte grap.

In Italië is intussen zojuist de vaccinatieplicht opgeheven, want medische wetenschap is ook maar een mening, en bij het referendum in Groot-Brittannië over wel of niet in de EU blijven, deed de prominente brexiteer Michael Gove de inmiddels historische uitspraak dat de gewone man ‘genoeg heeft van experts’.

Achtergrond van de uitspraak was de vraag van een tv-interviewer hoe het kon dat geen enkele expert Goves mening deelde dat vertrek uit de EU geld zou opleveren.

Zoals bekend kreeg Gove gelijk, want een meerderheid van de Britten stemde voor de brexit, zich baserend op de leugens en verdraaiingen van de brexiteers. Momenteel verspreiden die de leugen dat de EU de Britten hun vrijheid niet gunt en daarom de brexit wil laten mislukken.

‘Slecht nieuws’ in vele betekenissen

Technologisch, politiek en geopolitiek leven we in een nieuw medialandschap, eentje dat niet zou zijn uit te leggen aan iemand in 2006. Dat was een tijd waarin het woord ‘smart phone’ nog niet eens bestond en het internet nog slechts een verlengstuk van print, audio en video leek te worden. Waarin Facebook nog The Facebook heette en was beperkt tot een stel studenten op Harvard.

Had je op tv een uitzending gemist, dan was dit destijds vette pech, blogs kwamen net op en ‘twitter’ was het geluid dat sommige vogels maken.

Zo snel kan het gaan, en deze nieuwe informatiewereld is het onderwerp van mijn correspondentschap Slecht nieuws. Het gaat dan om ‘slecht nieuws’ in de zin van nieuws dat slecht wordt gebracht, omdat journalisten zich niet houden aan hun eigen codes.

Maar de term verwijst ook naar de wijze waarop figuren die bij gebrek aan een inhoudelijke term ‘populisten’ worden genoemd, fouten of blinde vlekken van journalisten aangrijpen voor een frontale aanval op de vrije pers zelf. Dat is natuurlijk bijzonder ‘slecht nieuws’ voor de democratie, hoe deze nieuwe generatie politici er met de mediakritiek vandoor gaat.

Ten slotte gaat dit correspondentschap over de reactie van de meeste lezers, kijkers en luisteraars op ‘slecht nieuws’ – en over de eigen medeplichtigheid aan bijvoorbeeld de vernietiging van het milieu. Hoe kunnen we in een medialandschap dat wordt gedicteerd door de logica van marktwerking, mensen nog steeds de informatie geven die ze móeten horen – en niet alleen die ze wíllen horen?

Mijn eerste pilaar: theatercolleges

De eerste pilaar van dit correspondentschap is een theatercollegetour door het land, om mensen handreikingen te doen bij het kritisch wegen van informatie, en ook om mijn eigen gedachten te scherpen en deze uit te testen op het soort kritische mensen die doorgaans op mijn werk afkomen.

Ik hoop zoals altijd weer dingen te horen vanuit het publiek waar ik zelf nooit op was gekomen. En dat ik door de druk van zo’n podium en honderden starende ogen iets zeg waarvan ik nog niet wist dat ik het wist – zo werkt dat soms met zalen.

Bezoekers van de theatertour die nog geen lid zijn, kunnen vervolgens een maand meepraten op De Correspondent. We hopen op onverwachte invallen, nieuwe ideeën en rake observaties naar aanleiding van het college, maar ook dat jullie meedoen met de tweede pilaar van dit correspondentschap.

De tweede pilaar: samen mediakritiek bedrijven

Iedere maand namelijk gaan we jullie vragen om een artikel, uitzending of fragment uit de media voor te dragen voor kritische reflectie. Uit deze voorstellen kiezen wij er een, dat eerst door lezers kan worden ontleed. Daarop draag ik mijn steentje bij in de vorm van mijn eigen analyse van het fragment of artikel, waarop reacties ook weer welkom zijn.

We gaan hier dus kritiek op mediakritiek ‘bedrijven’, en wanneer Correspondentlezers daar weer op reageren heb je kritiek op kritiek op mediakritiek. Ben ik het niet eens met zo’n reactie en klim ik ook weer in mijn toetsenbord, belanden we bij de kritiek tot de vierde graad. Reageert iemand daar weer op… ‘Anything you can do, I can do meta’, zeggen ze dan in Amerika.

Een middenweg

In 2006 sloeg een boek met de boodschap dat je niet zomaar alles moet geloven in de krant of op een scherm bij veel mensen in als een bom. Twaalf jaar later is het inzicht dat het ‘nooit helemaal’ kan kloppen wat journalisten brengen bij steeds meer mensen geperverteerd tot ‘het klopt helemaal nooit’.

Zoals Denk het in een verkiezingsfilmpje uitdrukt: ‘Jij bepaalt waar je wel en niet in gelooft… Trap er niet in!’

Eind mei is in Eindhoven het afsluitende college, waarna ik in een lang essay alle opgedane inzichten samenbreng. We hebben het hier dus bij uitstek over een open correspondentschap. Het kan alle kanten op gaan, maar het einddoel is duidelijk: een middenweg vinden tussen ‘niet alles geloven’ en ‘niets meer geloven’, tussen hysterie en naïviteit, machteloze goedgelovigheid en allesverlammende scepsis. Ik heb er alle vertrouwen in.

Meer lezen?